Պատմությունը ցույց է տալիս, որ բնապահպանական և ազգային շարժումները հաճախ սերտորեն կապված են եղել իրար: Նույնն էր նաև Խորհրդային  Հայաստանում 1980-ականներին: «Գլասնոստն» (քաղաքականության թափանցիկություն) ու «պերեստրոյկան» (տնտեսական վերակազմավորում), որոնք հիմնադրվել էին??/ խորհրդային առաջնորդ Միխայիլ Գորբաչովի կողմից, կոչ էին անում ԽՍՀՄ տարածքի բոլոր քաղաքացիներին բարձրաձայնել իրենց դժգոհությունները: Խորհրդային Հայաստանի ժողովրդի  համար այս պահանջները նախ և առաջ ուղղված էին մեծ մասամբ հայերով բնակեցված Լեռնային Ղարաբաղի (ինքնավար հանրապետություն խորհրդային Ադրբեջանի տարածքում) կարգավիճակի վրա: Սակայն մինչ այս հարցը կդառնար առանցքային, բնապահպանական խնդիրները շատ հայաստանցիների համար մնում էին առաջնային: Հետևաբար, այս հետազոտության նպատակը կլինի հայկական բնապահպանական շարժման զարգացման ընթացքի ուսումնասիրումը, թե ինչպես այն դրդապատճառ հանդիսացավ 1980-ականների վերջում ծավալուն համազգային շարժում սկսելու գործում: Բնապահպանական և ազգային շարժումների փոխկապակցվածության կարևորությունը պետք է դիտարկվի բնապահպանության պատմության տեսանկյունից: Համեմատաբար նոր այս ոլորտն առաջացավ 1960-ականների վերջում, երբ ամերիկացի պատմաբան Ռոդերիկ Նեշը հրատարակեց իր «Վայրի բնությունն ու ամերիկյան բանականությունը»¹ գիրքը: 1970-ականների սկզբին Նեշը կիրառեց «բնապահպանության պատմություն» արտահայտությունը և 1972թ. լույս տեսած «Ամերիկայի բնապահպանության պատմություն. դասավանդման նոր սահմաններ» հոդվածում նա որակավորեց այն որպես «մարդու անցյալ կապը ընդհանուր կենսամիջավայրի հետ»^2: Նեշը հետագայում նշեց, որ բնապահպանության պատմությունը հասարակական գործչի և ամերիկյան պատմական դիսկուրսի «Նոր ձախ» շարժումների ուսումնասիրության անբաժանելի մասնէ:³ Կիրառելով Նեշի մտքի դպրոցի տեսությունը Խորհրդային Միության նկատմամբ՝ կարելի է տեսնել, թե որքան խորը և սերտ կապեր ունի բնապահպանությունը ազգային այլախոհական և քաղաքացիական շարժումների հետ: Այս դեպքում ԽՍՀՄ բնապահպանական գործունեության ուսումնասիրությունը միևնույն ժամանակ խորհրդային քաղաքական գործընթացների ուսումնասիրությունն է:

Հայաստանի դեպքում բնապահպանական ակտիվությունն ուներ որոշակի ազգային տարրեր: Չնայած խորհրդային կարգերը շատ առավելություններ էին ապահովում Հայաստանի համար, այնուամենայնիվ, պետության անտարբեր վերաբերմունքը էկոլոգիական խնդիրների հանդեպ ակնհայտ թերություն էր: Շրջակա միջավայրի վերաբերյալ դժգոհություններն անուղղակիորեն  արտահայտում էին մարդկանց դժգոհությունը խորհրդային կարգերի դեմ, այն բացառությամբ, որ  սա կենտրոնացած էր ոչ թե մարդկանց հանդեպ քաղաքական անարդարության վրա, այլ բնապահպանական «հենց իր՝ կենսամիջավայրի և երկրի» նկատմամբ անարդարության վրա^4:  Բնապահպանական շարժումը Խորհրդային Հայաստանում «գլասնոստի» ժամանակաշրջանում պետք է ընկալվի այս համատեքստում:

Հայաստանի բնապահպանական գլխավոր խնդիրները և դրանց ծագումը

Առկա էին էկոլոգիական երեք հիմնական խնդիրներ, որոնք նպաստեցին հայկական բնապահպանական շարժում սկսելու գործընթացին: Դրանք էին՝ օդի աղտոտվածությունը, Սևանա լճի վիճակը (Կովկասի ամենամեծ քաղցրահամ  լիճը) և Մեծամորի ատոմակայանը: Այս հարցերի արմատները ընկած էին Խորհրդային Հայաստանի զարգացման և ինդուստրալացման հիմքերում:

Կովկասում Խորհրդային Միությանը միանալուց հետո Հայաստանի Հանրապետությունը (1918-20թթ) ենթարկվեց պետականաշինության համակարգված քաղաքականությանը: Շուտով Հայաստանը դարձավ Խորհրդային Միության բաղկացուցիչ մասը:  Նրա բնակչության մեծ մասն էին կազմում փախստականները, ովքեր 1915 թվականին փրկվել էին նախկին Օսմանյան կայսրության կողմից կազմակերպված ցեղասպանությունից, և խորհրդային իշխանությունները պարտավոր էին զբաղվել այս մարդկանց խնդիրներով^5:

Հայաստանի մայրաքաղաք Երևանը ամենևին աղմկոտ քաղաք չէր: Ավելի շուտ՝ այն պարսկական մեծ ազդեցության տակ գտնվող հանգիստ քաղաք էր: 1837 թվականին իր այցելության ժամանակ Ռուսական կայսր Նիկոլայ Առաջինը Երևանն անվանեց «կավե զամբյուղ»՝ մեծամասամբ իր կավաշեն տների պատճառով^6:  Այդ ժամանակից ի վեր Երևանում ոչինչ էապես չէր փոխվել՝ բացառությամբ քաղցած փախստականներով հանրության համալրումից: 1920-ականների նոր տնտեսական քաղաքականության ժամանակաշրջանում իրավիճակը սկսեց կտրականապես փոխվել՝ և՛ տնտեսական, և՛ մշակութային առումով: Ճարտարապետ Ալեքսանդր Թամանյանի նախաձեռնությամբ Երևանը սկսեց զարգանալ  համեմատաբար նոր՝ եվրոպական մայրաքաղաքի ոճով^7: Սա ազգային վերածննդի խորհրդանիշ դարձավ խորհրդային տարածքի հայերի համար:

Միաժամանակ երկիրը խորհրդային այլ երկրների հետ մեկտեղ սկսեց արագորեն ինդուստրալացվել:⁸ Մինչ այդ Հայաստանը մեծ մասամբ ագրարային երկիր էր՝ առանց գլխավոր քաղաքային պրոլետարիատի: Արդյունաբերության և ուրբանիզացիայի աճը փոխեց այս ամենը, քանի որ հազարավոր նոր աշխատողներ ներգրավվեցին խորհրդային գործարանային  կյանքի մեջ: 1935 թվականին արդյունաբերությունը էական հաջողություններ է արձանագրում Խորհրդային Հայաստանում՝ համախառն արտադրանքի ցուցանիշը հասցնելով 650-ի՝ 1928 թվականից սկսած: Հետագայում ընդհանուր տնտեսական արտադրության ֆոնի վրա արդյունաբերության համամասնական արժեքը 1935 թվականին աճեց 62 տոկոսով՝ համեմատած 1928 թվականի 21 տոկոսի հետ⁹: Շուտով ակնհայտ դարձավ, որ արդյունաբերությունը նման ձեռքբերումներով դառնում էր Խորհրդային Հայաստանի հասարակության հիմնական, անբաժանելի մասը: 

Ցավոք, արդյունաբերության նման աճը հաճախ հանգեցնում էր շրջակա միջավայրի պահպանման անտեսմանը: Ծանր և հաճախ պատահական ինդուստրալացումը թափ առավ մասնավորապես Իոսիֆ Ստալինի կառավարման տարիներին (1928-53թթ.), հատկապես առաջին հնգամյա պլանի տարիներին՝ 1928-32 թթ., որը համարվում է այսպես կոչված «ստալինյան հեղափոխության» ամենաինտենսիվ փուլը¹⁰: Հենց այս ժամանակամիջոցում էր, որ գլուխ բարձրացրեցին Հայաստանի էկոլոգիական առաջին խնդիրները:

Օդի աղտոտվածությունը

Առաջին հնգամյապլանի ընթացքում Երևանն ընտրվեց որպես հարմար վայր «Նաիրիտ» քիմիական գործարանի համար, որը մասնագիտացված էր կաուչուկի արտադրության մեջ: «Նաիրիտը» նախատեսված էր կառուցել դեռևս 1920 թվականին, երբ խորհրդային կառավարությունը, չունենալով կաուչուկի իր սեփական աղբյուրները, հանձնարարեց գիտնակականներին սինթեզման միջոցով ստանալ տվյալ նյութը՝ կիրառելով բոլոր հնարավոր նյութերը¹¹:

Ի սկզբանե որոշված էր, որ էթիլ սպիրտը կհեշտացնի այս գործընթացը: Սակայն այս նյութի օգտագործումը, որը ստացվում էր կարտոֆիլի հումքից, շատ թանկ գնահատվեց: Հայազգի քիմիկոս Ստեփան Համբարյանը առաջարկեց փոխարինել սպիրտը ացետիլենով՝ էականորեն դարձնելով գործընթացը ավելի էժան¹²: Հայաստանը, հարուստ լինելով կրաքարով, մաքուր ջրով և էլեկտրաէներգիայով,  արագորեն հավակնեց առաջարկվող գործարանի կառուցման համար ամենահարմար վայրը լինելուն:  «Կիրովի սինթետիկ կաուչուկի գործարան» անվամբ գործարանի շինարարարությունը սկսվեց 1933 թվականին՝ Երևանի հարավային ծայրամասում գտնվող հսկայական ճահճոտ տարածքի վրա:  1940 թվականին  այն ամբողջովին պատրաստ էր, և «Նաիրիտը», այժմյան Երևանի քիմիական գործարանը, հանձնվեց շահագործման՝ որպես Խորհրդային Միության առաջին կաուչուկի գործարան¹³:

Նոր գործարարանը  շուտով ճանաչվեց սինթետիկ քլորոպրենային կաուչուկի լավագույն արտադրողը՝ տարեկան ապահովելով 14 հազար տոննա արտադրանք¹⁴:  Այս գովելի ձեռքբերումը էլ ավելի բարգավաճեց Դյուպոնի օգնությամբ՝ որպես Միացյալ Նահանգների և Խորհրդային Միության միջև կնքված Երկրորդ Համաշխարհային պատերազմի «Լենդ Լիզ» պայմանագրի մի մաս: Այս տեխնիկական օգնությունը մինչ պատերազմի ավարտը արտադրության ծավալը բարձրացրեց տարեկան մինչև 42 հազար տոննա: Այս ժամանակահատվածում էլ գործարանը, իր արտադրանքի հետ մեկտեղ, ստացավ «Նաիրիտ» անվանումը:

Սինթետիկ քլորոպրենային կաուչուկի «Նաիրիտ» ապրանքանիշը Դյուպոնի նեոպրինի խորհրդային համարժեքն էր:  Այն ճանաչվեց որպես բարձրորակ ճկուն կաուչուկ, որը կարող էր դիմակայել քիմիական կոռոզիային և բարձր ջերմաստիճանին: Այն կարող էր շահավետ լինել ինչպես խորհրդային հասարակական, այնպես էլ ռազմական կարիքները հոգալու համար: Այնուամենայնիվ, Նաիրիտը, որպես քլորոպրենային մոնոմեր արտադրող գործարան,  դյուրավառ էր և թունավոր և, օդի հետ խառնվելով, պայթյունավտանգ նյութեր էր արտադրում: Հետևաբար, հրդեհները և առողջությանը վնասող նյութերը լուրջ մտահոգություն էին առաջացնում և շարունակում մնալ լուրջ սպառնալիք քիմիական կաուչուկի արտադրության պարագայում: Դժբախտաբար, Սառը պատերազմ սկսելու և խորհրդային ռազմաարդյունաբերության աճի հետ մեկտեղ այդ արտադրանքնունենալը դարձավ առաջնային հարց: «Նաիրիտն» ամբողջովին անտեսեց անվտանգության և քվոտայի կանոնները, մի բան, որը խորթ չէր ԽՍՀՄ-ին¹⁵:

Սա նաև համընկավ Երևան քաղաքի աճի և ընդլայնման հետ: Քանի որ քաղաքը սկսեց ընդլայնվել հարավային ուղղությամբ, «Նաիրիտը» սկսեց շրջապատվել բնակելի շենքերով, հոսպիտալներով, խաղահրապարակներով և դպրոցներով: Խնդիրը «լուծվեց»՝  քաղաքի ներսում և շուրջը ավելի ու ավելի շատ շինություններ կառուցելով: Սա իր մեջ ներառում էր պոլիվինիլ ացետատի, անվադողերի և ալյումինի արտադրության հսկայական արդյունաբերական համալիրներ: Այդ ժամանակ գործարանն արդեն մեկուսացված էր որպես անցանկալի աղտոտվածության աղբյուր:  1956 թվականին ԽՍՀՄ նախարարների խորհուրդը առաջարկեց Երևանից հեռացնել «Նաիրիտը»՝ մնացած 75 գործարանների հետ մեկտեղ, որպեսզի պահպանվի քաղաքի բնակչության առողջությունն ու բարեկեցությունը¹⁶: Ցավոք, այս որոշումը չիրագործվեց, որովհետև, միգուցե արտադրության առավելություններն ավելի շատ էին:  Եվ  իսկապես, ստացված օգուտները ոչ միայն կայուն էին մնում, այլև ընդլայնվում էին: Հաջորդ 30 տարիների ընթացքում 54 այլ գործարաններ կառուցվեցին Երևանում և դրա շրջակայքում՝ ավելացնելով օդի աղտոտվածությունը¹⁷:  1960-ականներին խորհրդային գրող Վասիլի Գրոսմանն է անդրադարձել այս երևույթին՝ տեսնելով գործարանների «ծխացող երդիկները» և դրանց շուրջ գտնվող «ողջ բնակելի տարածքները»՝ «խիտ բնակեցված թաղամասերում», որտեղ «փոքրիկ տները կպած են միմյանց, և յուրաքանչյուր սենյակում մի ընտանիք է ապրում»¹⁸:

Ավելի ուշ՝ 1973թ., անվստահ մի փորձ արվեց «Նաիրիտը» և դրա հետ կապ ունեցող մյուս գործարանները Երևանից տեղափոխել մոտակա Մասիս քաղաքը: Սակայն այս տարբերակը արագորեն չեղյալ հայտարարվեց, քանի որ շինարարները առաջարկվող շինարարական տարածքում հայտնաբերեցին վերգետնյա ջրերի հոսանքներ:¹⁹

Միաժամանակ «Նաիրիտն» ու Երևանի մյուս արդյունաբերական կենտրոնները Հայաստանի մայրաքաղաքն արագորեն դարձրեցին Խորհրդային Միության ամենաաղտոտված քաղաքներից մեկը` հասցնելով քիմիական թունավոր արտանետումների քանակը 31.8 մլն ֆունտի (ըստ 1988թ. հաշվետվության տվյալների): Իրավիճակն այնքան բարդացավ, որ համայն հայության ազգային խորհրդանիշ և երևանյան համայնապատկերի անբաժանելի մաս կազմող Արարատը դժվարությամբ էր երևում քաղաքից:²⁰

Փաստորեն, 1980-ականների կեսերին Երևանը դասվեց Խորհրդային Միության աղտոտված տասը քաղաքների շարքում, նույնիսկ հնարավոր է՝ բոլոր հանրապետությունների ամենաաղտոտված մայրաքաղաքն էր²¹:

Դժբախտաբար, Թամանյանի քաղաքի պլանը չփրկեց իրադրությունը: Երևանը կառուցված էր իրեն շրջապատող աշխարհագրական գծերի??վրա, ինչը քաղաքին իսկապես ամֆիթատրոնի տեսք էր տալիս: Ցավոք, այս բնական հատվածն էլ հայտնվեց քաղաքից և շրջապատի այլ տարածքներից բխող աղտոտ օդի թակարդում: Հետևաբար, ծուխը դարձավ գերիշխող՝ «ձմռանը Լոնդոնի դասական քիմիական ծխից» և «ամռանը Լոս Անջելեսի լուսաքիմիական ծխից» տառապող քաղաքում ստեղծելով մի երևույթ, որը հայ բնապահպաններն անվանեցին «երևանյան ծուխ»²²:

Համաձայն 1984թ. նոյեմբերի հաշվետվության՝ օդի աղտոտվածությունը գերազանցեց «հանրային առողջության առավել թույլատրելի սահմանները»²³: Քաղաքում էին գտնվում հանրապետության մեքենաների 40 տոկոսը, արտադրության 60 տոկոսը, հանրության 35 տոկոսը²⁴: 1989 թվականի ընթացքում մոտավորապես 348 մլն ֆունտ մեքենաների թունավոր գազ էր արտանետվել Երևանում՝ տարեկան կտրվածքով: Դրա 45 տոկոսը կապված էր բեռնատարների, 30-ը՝ անձնական մեքենաների, 14 տոկոսը՝ տաքսիների և 11տոկոսը՝ ավտոբուսների հետ²⁵:

Գիտնականներ ժոզեֆ Մեսին և Ռոբերտ Կրիկորիանը նշել են, որ  «աղտոտվածությունը անզեն աչքով հիմնականում տեսանելի չէր, մինչդեռ Երևանը ծածկող  ծանր սև մուրը հիշեցնում էր մռայլ մի փաստ. ինչ-որ բան իսկապես այն չէր»:²⁶

Շինարարական արդյունաբերությունը Երևանի օդի աղտոտվածության մեկ այլ աղբյուր էր հանդիսանում՝ կազմելով դրա 35.5 տոկոսը: Քաղաքի արագ աճն ավելացրեց շինանյութի պահանջարկը: Հետևաբար, սա առիթ հանդիսացավ ստեղծելու նոր գործարաններ, որոնք արտադրում էին գիպս, ցեմենտ, մանրախիճ, պանել և ասֆալտ: Երևանի տեղական շինանյութի գործարանը, որը հիմնադրվել էր 1930 թ., շինարարական ծանր աղտոտվածության հիմնական պատճառներից մեկն էր: Տեղակայված լինելով քաղաքի հյուսիսային արվարձաններից մեկում՝ այն հիմնականում արտադրում էր գաջ՝ գիպսի արտադրության մեջ օգտագործվող մի նյութ, որն ավելի էժան էր, քան գիպսին համարժեք մեկ այլ նյութ: Գաջի զանգվածային արտադրությունը հանգեցրեց մեծ քանակությամբ փոշու տարածմանը, որը մթնոլորտ էր արտանետվում գործարանի յոթ ծխնելույզների միջոցով: Նյութերը սփռվումէին մոտակա բնակավայրերի ողջ տարածքով՝ խցկվելով առօրյա կյանքի յուրաքանչյուր անկյուն, ստեղծելով գոյության անտանելի պայմաններ տեղացիների համար:  1970-ականների վերջում հայտարարվեց, որ գործարանը կտեղափոխվի, և 1981թ. Երևանի արևելյան ծայրամասում բացվեց գաջի նոր գործարան: Դժբախտաբար, այս մեկը նույնքան վատ վիճակում էր, որքան նախկինը, որը հակառակ պաշտոնական խոստումներին, շարունակում էր բաց մնալ և ուժեղացնել բնակիչների դժգոհությունը²⁷:

Ինչևէ, գաջի գործարանը համատարած շինարարական աղտոտվածության   բազում օրինակներից  մեկն էր միայն: Երևանից 25 կմ հեռավորության վրա գտնվող Արարատ քաղաքում  1933 թվականից գործում էր «Արարատի ցեմենտի և կղմինդրի գործարանը»: Տարեկան թողարկելով 700 հազար տոննա ցեմենտ և չունենալով էական օժանդակություն՝ Արարատի գործարանը չէր մտածում էկոլոգիական անվտանգության  և հանրային առողջության մասին: Ավազային ցեմենտի և ասբեստի փոշու տարածվելը գործարանի հեղինակության վրա կասկածելի ստվեր գցեց: Հողի և տեղացի բնակիչների համար վնասակար նյութերը պատճառ հանդիսացան շնչառական հիվանդությունների և քաղցկեղի աճի համար:  Ի լրումն այս ամենի, մեկ այլ՝ Հրազդանի ցեմենտի գործարանը նոր խնդիրներ առաջացրեց: Պաշտոնապես շահագործման հանձնվելով 1970 թ.՝ Հրազդանի գործարանը, չնայած որ ավելի ժամանակակից էր, քան Արարատինը, բնակավայրերին շատ մոտ էր կառուցված: Համաձայն պաշտոնական տեղեկատվության՝ երկու գործարանններն էլ տարեկան կտրվածքով մթնոլորտ էին արտանետում 175 մլն ֆունտ ցեմենտի փոշի²⁸:

Հանածո վառելանյութերի էլեկտրակայանները, որոնք նախատեսված էին նպաստելու Երևանի էլեկտրամատակարարման աճին, արդյունաբերական աղտոտվածության մեկ այլ պատճառ էին հանդիսանում:

Այս գործարանների արտանետումները հանգեցրին թթվածնային անձրևի, ծխի և գլոբալ տաքացման և 1989թ. կազմում էին Երևանի օդի աղտոտվածության 13 տոկոսը, այդ թվում՝ Երևանի ջերմաէլեկտրակայանը (հիմնված 1963թ.) աղտոտվածությանը նպաստեց 84 տոկոսով, իսկ կաթսաները աղտոտվածությանմնացած 16 տոկոսնէինլրացնում:²⁹

1989 թ. հաղորդվեց, որ տարեկան 1.6 մլրդ ֆունտ աղտոտիչներ են արտանետվում մթնոլորտ: Գուցե ավելի մտահոգիչ էր այն, որ այս ցուցանիշում ավելի քան 530 մլն ֆունտ աղտոտիչներ արտանետվում էին Երևանի և հարակից տարածքների մթնոլորտ: Հասկանալի է, որ նմանատիպ  միջավայրում բնակչության առողջությունը լուրջ վտանգի էր ենթարկվում: Գլխացավերը, աչքի այրոցները և նույնիսկ սուր շնչարգելումը դարձան առաջնային խնդիրներ՝ ի հավելումն շնչառական խնդիրների և քաղցկեղի:  Այս ազդեցությունը հատկապես ողբերգական էր երեխաների շրջանում. գրանցվում էին մտավոր հետամնացության, ճանաչողական անընկալունակության, բնածին արատների և թոքաբորբերի մեծ ցուցանիշներ³⁰:

Սևանա  լիճը

Հայաստանի բնապահպանական խնդիրները չէին սահմանափակվում օդի աղտոտվածությամբ: Ստալինի կառավարման տարիներին մեկ այլ մեծ խնդիր առաջացավ՝ կապված Սևանա լճի կարգավիճակի հետ: Լճի անվանումը առաջացել է ուրարտական³¹«Սիուննա» կամ «Շանա» բառից, որը նշանակում է «Լճերի երկիր»: Սևանա լիճը հայերի համար բնության ամենահրաշալի պարգևներից մեկն է³²: 

Լճի մոգական գեղեցկությունը երբեք հուսախաբ չի արել և միշտ ոգեշնչել է այցելուներին, արվեստագետներին և գրողներին: Նրանց թվում էին գերմանացի բնագետ Ֆրեդերիկ Փերոթը, խորհրդային հայտնի գրող Օսիպ Մանդելշտամը, ինչպես նաև խորհրդային գրող Վասիլի Գրոսմանը, որն անվանել է լիճը «աշխարհի ամենագեղեցիկ վայրերից մեկը»:³³

Բոլորը հատկապես ցնցվել են լճի թովիչ կապտավուն ջրերով, որոնք մեծ հակադրություն են ստեղծում շրջապատի բազմաթիվ լեռների հետ: Բացի այդ, Սևանը նաև շատ հայտնի է իր յուրահատուկ ձկնատեսակով՝ կարմրախայտ, սաղմոն, իշխան³⁴: Սևանա կղզին (այժմ թերակղզի՝ ջրի մակարդակի նվազման պատճառով)  լճի ամենաերևելի մասը, ավանդաբար եղել է մեկուսացման և ճգնավորության վայր: 9-րդ դարում կառուցված Սևանա վանքը միջնադարում ծառայել է որպես հայ ազնվականության աքսորավայր³⁵:

Ցավոք, Սևանի բնատուր գեղեցկության լեգենդը չփրկեց նրան պոտենցիալ վնասակար լայնամասշտաբ նախագծերից: 1910թ.  Սանկտ Պետերբուրգում բնակվող հայ ճարտարագետ Սուքիաս Մանասերյանը առաջարկեց կրճատել լճի մակերեսը 50 մետրով, որպեսզի ջուրն օգտագործվի էլեկտրաէներգիայի և ոռոգման համար³⁶:  Թեպետ  այս նախագիծն առաջարկվել էր դեռևս Ցարական Ռուսաստանի կառավարման վերջին տարիներին, այն ընթացք ստացավ միայն բոլշևիկյան հեղափոխությունից, Ռուսաստանի քաղաքացիական պատերազմից և Հայաստանի խորհրդայնացումից հետո: 1931 թ. Խորհրդային Միությունը, զարգացնելով Մանասերյանի գաղափարը, մշակեց Սևանի ջրերն օգտագործելու մի համալիր  պլան, որը հայտնի է «Սևան-Հրազդան կասկադ» անվամբ: Ծրագրի նպատակն էր կրճատել ջրի գոլորշիացումը և այն օգտագործել ոռոգման և էլեկտրաէներգիայի նպատակով: Որպեսզի հասնեին այդ արդյունքին, նրանք ավելացրեցին լճի արտահոսքը դեպի Հրազդան գետը՝ նրա բնական 1.8 մլրդ խմ-ից հասցնելով տարեկան 35 մլրդ խմ³⁷: Սա կրճատելու էր Սևանի մակերեսը մոտավորապես 80 տոկոսով: Նոր ձեռքբերված տարածքներն էլ կարող էին ծառայել գյուղատնտեսական նպատակներով³⁸:  Ավելին,որպեսզի զարգացնեին ձկնարդյունաբերությունը, Ռուսաստանի Լադոգա  լճից պետք է ներմուծվեր սիգ տեսակի ձուկ³⁹: Հետագայում նախագիծը հաստատվեց Հայաստանի գերագույն խորհրդի կողմից, և 1933 թ. սկսվեց շինարարությունը: 1949 թվականին միայն նախագիծն ամբողջովին ավարտին հասցվեց. Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի պատճառով աշխատանքն էականորեն  հետաձգվեց: Այդ ժամանակ կառավարությունըորակեց Սևան-Հրազդան կասկադը որպես «սոցիալիզմի գլխավոր նվաճում»⁴⁰:

Երբ շինարարությունն ավարտվեց, Սևանա լճի մակարդակը կտրուկ իջավ՝ գերազանցելով տարեկան մեկ մետրի սահմանը: Ջրերի նվազումն այնքան կտրուկ եղավ, որ լճի հայտնի կղզին դարձավ թերակղզի: Իր այցելության ժամանակ Վասիլի Գրոսմանը գրել է. «Այնտեղ, որտեղ երբեմնի խորը կապուտակ ջրերն էին, այժմ մռայլ քարերի մի կույտ է», ապա շարունակում է՝ նշելով, որ  «լիճն անհետանում է իր քարե ավազանից: Լույսերի մեջ ողողած Հայաստանը ցավում է ոչնչացող Սևանի համար»⁴¹:

Բարեբախտաբար, էկոլոգիական աղետը Արալ ծովի խնդիրների⁴² հետ մեկտեղ կանխվեց, երբ 1956թ. Նիկիտա Խրուշչովի՝ ապաստալինացմաննախաձեռնության շրջանակներում կասեցվեց նախագիծը⁴³: Սակայն շատ ուշ էր: 1960-ականների սկզբին լճի մակարդակն իջել էր 19 մետրով, մինչդեռ ջրի ծավալը կրճատվել էր 40 տոկոսով⁴⁴: Ի հավելումն այս ամենի, կտրուկ աճել էր կանաչ և կապտականաչ ջրիմուռների քանակը, որոնք զրկում էին լճի ջրերը խիստ անհրաժեշտ թթվածնից⁴⁵: Սակայն որոշ նոր նախաձեռնություններ սկսեցին փոխել իրավիճակը: 1961 թ. Մինիստրների խորհուրդը միաձայն հավանության արժանացրեց լիճը փրկելու օգտին կայացրած որոշումը: Սա ենթադրում էր վերականգնել լճի ջրի նախկին մակարդակը և կրճատել աղտոտումը⁴⁶:

Առաջին անհապաղ արձագանքը եղավ Արփա-Սևան նախագիծը, որի նպատակը Արփա գետի և դրա վտակ Եղեգիսի ջրերը դեպի Սևանա լիճ ուղղելն էր: 1963 թ. մեկնարկած այս նախագծի շրջանականերում պահանջվում էր կառուցել Արփա-Սևան թունելը՝ Արփայից և Եղեգիսից մինչև Սևան: Ջրամբարը կառուցվելու էր Կեչուտում՝ 150 ոտնաչափ բարձրությամբ պատնեշով, որը կուտակելու էր գետի ջրերը և ուղարկելու էր դեպի լիճը: Թունելի երկարությունը լինելու էր 30 մղոն, որը լճին կմատակարարեր տարեկան մոտավորապես 9 մլրդ խմ ջուր:⁴⁷ Ժամանակը վճռորոշ դեր էր խաղում, քանի որ անհապաղ պետք էր լուծել Սևանի հարցը: «Այժմ մի ծրագիր կա՝ լեռնային գետի ուղղությունը փոխել և ուղղել դեպի Սևանա լիճ,-գրել է Գրոսմանը,-մինչդեռ խորը կապուտակ մարգարիտը հալչում-գնում է՝ օրեցօր փոքրանալով»⁴⁸:

Բարեբախտաբար, այս ծրագիրը, որն ավարտին հասցվեց 1981 թ., վերջնականապես կանխեց լճի մակարդակի կտրուկ անկումը և 1988 թվականին նույնիսկ հաջողվեց բարձրացնել 28 մատնաչափով⁴⁹: Հետագայում՝ 1978 թ., Խորհրդային Հայաստանի կառավարությունը լճի շուրջ հիմնեց նաև Սևան ազգային պարկը և դրա ավազանը, որպեսզի պաշտպանի տարածքի եզակի և փխրուն միջավայրը⁵⁰:

Այդուհանդերձ, Սևանա լիճը շարունակում էր «տառապել» Ռուսաստանից ներմուծված սիգ ձկնատեսակից, որը փաստացի ոչնչացնում էր Սևանի հայտնի իշխանի 2 ենթատեսակ:⁵¹

Մեծամորի ատոմակայանը

Մյուս խոշորագույն բնապահպանական խնդիրը, որնառաջացավ Խորհրդային Հայաստանում, Մեծամորի ատոմակայանն էր: 1976թ. կառուցված գործարանը գտնվում է Երևանից 25 մղոն հեռավորության վրա, ակտիվ սեյսմիկ գոտում: «Դուք պետք է որ խելագար լինեք, եթե միջուկային ռեակտոր եք կառուցել նման վայրում»,- ատոմակայանի մասին է արտահայտվել միջուկային ֆիզիկոս, այլախոհ Անդրեյ Սախարովը⁵²:

Սեյսմաակտիվ Հայաստանում ԱԷԿ կառուցելու որոշումը աստիճանաբար է կայացվել:  Դրա կառուցումը սկսվեց 1960 թվականին, այն ժամանակ, երբ Երևանը նոր էլեկտրաէներգիայի աղբյուրներ էր փնտրում, և երբ խորհրդային գիտնականները հավատացնում էին, որ միջուկային էներգիան ապահով է և այլընտրանքային: Հիդրոէլեկտրակայանների սպառված նախագծերով և հարևան Խորհրդային Ադրբեջանից էներգիա ստանալու որևէ ակնկալիք չունենալով՝Խորհրդային Հայաստանի առաջնորդ Անտոն Քոչինյաննըմբռնումով մոտեցավ միջուկային այլընտրանքային այս միջոցին: Երբ արդեն որոշված էր, որ ատոմակայանը կառուցվելու է Հայաստանում, կոնկրետ վայրը դեռևս վիճելի հարց էրմնում: Որոշված էր, որ ցանակացած գործարան պետք է կառուցվեր Սևանա լճից հեռու, և վերջնականապես Մեծամորն ընտրվեց որպես համապատասխան վայր⁵³:

Այս որոշումը, բնականաբար, անհանգստության ալիք առաջացրեց շատ մասնագետների մոտ: Գիտությունների ազգային ակադեմիայի անդամ, աշխարհին հայտնի երկրաբան Գեորգի Տեր-Մինասյանը միջնորդագիր ստորագրեց Հայաստանի 23այլ գիտնականների և մտավորականների հետ՝ արտահայտելով իրենց խիստ դժգուհությունը Մեծամորում ատոմակայան կառուցելու վերաբերյալ: Շատ հիմնավորումներ կային նրանց մտահոգության համար: Իշխանությունները լռում էին լուրջ բնապահպանական, առողջապահական և անվտանգության հարցերի շուրջ: Այն փաստը, որ առաջարկվող տեղը և՛ բարձր սեյսմիկ գոտի է, և՛ խիտ բնակեցված վայր, «շատ կարմիր դրոշակներ բարձրացրեց» հանրապետության ակադեմիկոսների շրջանում: Զարմանալի չէ, որ ամենավառ հակառակորդները սեյսմիկ ճարտարագետներն էին, ովքեր պնդում էին, որ նման կայանի կառուցումը սեյսմոակտիվ գոտում պարզապես աղետի բույն է: Հատկանշական է, որ Հայաստանի ողջ տարածքը, այդ թվում և Մեծամորը, ըստ ՄՍԿ-64-ի (մակրոսեյսմիկ ինտենսիվության սանդղակ) գտնվում էր սեյսմիկ ակտիվության 8-րդ մակարդակում:Ինչևէ, այդբոլոր բողոքներնանտեսվեցին, և 1969թ. աշնանը սկսվեց Մեծամորի ատոմակայանի կառուցումը⁵⁴:

Մեծամորի ԱԷԿ-ը կառուցվեց երկու՝ VVER-40, V230 միջուկային ռեակտորների մոդելներով, որոնք մինչ ատոմակայանի կառուցման ավարտը արդեն հնացած էին համարվում: Երկրաշարժի գործոնը երբեք հաշվի չի առնվել խորհրդային ատոմայինռեակտորներ նախագծելու ժամանակ: Իրավիճակը փոխվեց 1977 թվականին, երբ երկրաշարժը ցնցեց Վրանչան (Ռումինիա)՝ Բուլղարիայի Կոզլոդույ ատոմակայանից 200 մղոն հեռու:  Այս առիթով 1979 թ. ԱԷԿ կառուցելու նոր չափանիշներ մշակվեցին: Այնուամենայնիվ, դրանից երեք տարի հետո Մեծամորի ատոմակայանը սկսեց շահագործվել, չնայած էական կառուցվածքային փոփոխություններ արվել էին՝ էլ ավելի շատ անվտանգություն ապահովելու համար⁵⁵:

Հասկանալի է, որ այս ամենը քիչ էր խիստ քննադատներին բավարարելու համար. նրանք հատկապես ակտիվացան 1986թ. ապրիլին Չեռնոբիլում տեղի ունեցած աղետից հետո, հատկապես երբ այդ ողբերգությունըհետևանքները ունեցավողջ Խորհրդային Միության տարածքում: Իրականում, եթե դա վերաբերեր Մեծամորին և Հայաստանին, ապա այդ աղետի ազդեցություննավելի մեծ կլիներ:Չեռնոբիլի վթարից հետո 40 հազար քռ/կմ ճանաչվեց որպես ռադիոակտիվությամբ «ծանր աղտոտված»տարածք: Եթե նույն աղետը պատահեր Մեծամորի հետ, ապա Հայաստանը՝ 11.500 քռ/կմ ընդհանուր մակերեսով, ամբողջովին կհամարվեր ծանր ռադիոակտիվ տեղումների տարածք:

Բացի այդ, ի տարբերություն Չեռնոբիլի դեպքի, որը տեղի ունեցավ քիչ բնակեցված գյուղատնտեսական տարածքում, Մեծամորի շրջակա տարածքները խիտ բնակեցված են և հիմնականում ուրբանիզացված: Եթե Մեծամորի ատոմակայանում Չեռնոբիլի նման մի վթար լիներ, Հայաստանում փաստացի տեղ չէր լինի մարդկանց տարհանելու համար: Երկիրն ամբողջությամբ «կվերածվեր մռայլ,անկյանք ռադիոակտիվ անապատի»⁵⁶: Հետագայում սկսեցին հարցեր առաջանալկապվածՄեծամորի ԱԷԿ-ի կառուցման համար պահանջվող շինանյութերի և դրա հետագա շահագործումն ապահովելու վերաբերյալ:ԱԷԿ-ի շինարարության պետի ջանքերինհակառակ, ով փորձում էր հերքել բոլոր մեղադրանքները, կասկածները շարունակումէին մնալ⁵⁷:Դեռ ավելին, ատոմակայանի կործանարար սպառնալիքները կարծես քիչ էին, բնակիչներն էլ իրենց հերթին սկսեցին քննադատել այն բնածին արատների կտրուկ աճի համար, որիպատճառը կրկնակի ռեակտորների արտանետումներն էին⁵⁸: 

Ժամանակակից բնապահպանության զարգացումը Հայաստանում

Պատմական գործընթացը, որը Խորհրդային Հայաստանում հանգեցրեց բնապահպանական շարժման, սկսվել է 1970-ականներին: Այդ տասնամյակի ընթացքում հատկապես երկու իրադարձություն տեղի ունեցավ, որոնք վճռորոշ դեր խաղացին Հայաստանի բնապահպանական զարգացումների վրա: Առաջինը տեղի ունեցավ 1972 թ. հունիսին, երբ Խորհրդային Միությունը մասնակցեց Ստոկհոլմում կայացած ՄԱԿ-ի համագումարին՝ «Մարդու շրջակա աշխարհը»  թեմայով:  Հայտնի որպես «Ստոկհոլմի գագաթաժողով» (կամ՝ Ստոկհոլմի համագումար), այս իրադարձությունը ՄԱԿ-ի առաջին մեծածավալ գագաթաժողովն էր, որ գումարվեց միջազգային բնապահպանական խնդիրների շուրջ, և այսպիսով բեկումնային եղավ միջազգային բնապահպանական շարժման համար:  Այս գագաթաժողովին ԽՍՀՄ-ը պարտավորվեց աջակցել բնապահպանական հարցերի իրազեկմանը իր սահմանների ներսում⁵⁹:

1975թ. այս պարտավորվածությունը վերահաստատվեց Ստոկհոլմից 246 մղոն դեպի արևելք ընկած Ֆինլանդիայի մայրաքաղաք Հելսինկիում, որտեղ Խորհրդային Միությունը ԱՄՆ-ի, Կանադայի և եվրոպական գրեթե բոլոր երկրների հետ ստորագրեց Եվրոպայում անվտանգության և համագործակցության (կամ Հելսինկիի համաձայնագիր) եզրափակիչ ակտը: Ըստայսպայմանագրի՝  բոլոր ստորագրողները համաձայնության եկան ուսումնասիրելու տարբեր ազգերի էկոլոգիական խնդիրները,  բարձրացնելու «ազգային և միջազգային միջոցառումների արդյունավետությունը՝ ի օգուտ բնության պաշտպանության» և «համապատասխան» միջոցառումներ կիրառելու բնապահպանության քաղաքականությունը ավելի միասնական դարձնելու համար⁶⁰:

Ավելին, ստորագրող կողմերը պարտավորվում էին «որտեղ անհրաժետ է և հնարավոր, խթանել ազգային և միջազգային ջանքերը իրենց շահագրգռված կազմակերպությունների միջոցով, աջակցել այն ձեռնարկությունների և ընկերությունների զարգացմանը, որոնք զբաղվում էին այնպիսի սարքավորումների արտադրությամբ, բարելավմամբ, որ նախատեսված էին բնությունը պաշտպանելու և պահպանելու համար»: Այսպիսով, խորհրդային կառավարությունը միջազգային պայմանագրով պարտավորվում էր խրախուսել բնապահպանական շարժումները ինչպես իր տարածքում, այնպես էլ սահմաններից դուրս: Բացի այդ, Հելսինկիի պայմանագրում ընդգծվեցին էկոլոգիական մտահոգություն առաջացնող հատուկ ոլորտներ, ինչպիսիք են օրինակ՝ օդի և ջրի աղտոտվածությունը, որոնք անմիջապես վերաբերում էին Հայաստանին⁶¹:

Ցավոք սրտի, և՛ Ստոկհոլմի, և՛ Հելսինկիի համաձայնագրերի սկզբնական արձագանքները սահմանափակված էին Խորհրդային Միությունում: Իրականում բնապահպանական քննարկումներ և շարժումներ կային: Այնուամենայնիվ, դրանցից ոչ մեկը չկիրառվեց կոնկրետ խնդիր լուծելու հարցում: Ավելի շուտ ուշադրությունը բացառապես սևեռված էր արևմտյան աշխարհում առկա բնապահպանական խնդիրների վրա: Հայ բնապահպան ակտիվիստ Կարինե Դանիելյանը հիշում է, որ խորհրդային կառավարությունը հիմնել էր մի կազմակերպություն «Գիտելիք» անվամբ, որպեսզի քննարկվեին շրջակա միջավայրին վերաբերող հարցերը⁶²: Կանաչների միության նախագահ Հակոբ Սանասարյանի խոսքերով՝ «Գիտելիք» կազմակերպության այլ տարատեսակներ գոյություն ունեին նաև խորհրդային 14 տարբեր  երկրներում⁶³:  Ցավոք, «Գիտելիքի» անդամները միայն տեսական հարցերէինքննարկում, մեծ մասամբ մտահոգված էին   արևմուտքի էկոլոգիական խնդիրներով: Կ. Դանիելյաննիրավացիորեն նշում է. «Տեսակետ կար, որ մենք խորհրդային սոցիալիզմի օրոք չենք կարող խնդիրներ ունենալ»: Ինչևէ, Հայաստանի գիտակից շատ բնապահպանների համար այս տեսակետը հեռու էր իրականությունից, նամանավանդ  որ նրանք «Երևանի, Կիրովականի⁶⁴, Ալավերդու և Սևանի լուրջ խնդիրների ականատեսն էին, սակայն իրավունք չունեին բարձրաձայնել այդ մասին»⁶⁵:

Չնայած գործնականորեն հարցերը հիմնականում մնում էին չլուծված, տեսականորեն այդ գաղափարները սկսեցին ներթափանցել հասարակության մեջ: Մեծամորի ատոմակայանի կառուցումը հայ բնապահպանների գլխավոր մտահոգությունն էր: Բացի այդ, Մեծամորի կառուցումից ընդամենը մի քանի տարի անց Մոսկվայի Խլոպինի ինստիտուտը առաջարկեց ատոմակայանին կից կառուցել տարածաշրջանային միջուկային թափոնների գործարան, որպեսզի Կովկասից հավաքի ամբողջ թափոնը⁶⁶: Ամենավատը, Սանասարյանի խոսքերով, այն էր, որ այս տարածքը պետք է ներառեր նաև Արևմտյան Գերմանիայի և Ֆինլանդիայի թափոնները, հիմնականում որպեսզի հնարավորություն տա Կրեմլին՝ արտաքին պարտքերը մարելու համար: Բարեբախտաբար, գլխավորապես Գեորգի Տեր-Ստեփանյանի ջանքերի շնորհիվ, այս մտահղացումը երբեք չիրագործվեց⁶⁷: Այնուամենայնիվ, շտապ լուրջ քննարկումներ կազմակերպվեցին Հայաստանի գիտությունների ազգային ակադեմիայի բնապահպանների շրջանում, որոնք 1970-ականների վերջում աստիճանաբար վերածվեցին ակտիվիզմի⁶⁸:

Առաջին փուլ. 1975-1985թթ.

Հայաստանի բնապահպանական շարժումը իր առաջին փուլը, դեռևս թույլ մակարդակով, սկսեց 1970-ականներին, երբ այլախոհության և դժգոհությունների ալիք էր բարձրացել ԽՍՀՄ-ի ողջ տարածքում և արևելյան բլոկում: Հելսինկիի համաձայնագիը Խորհրդային Միությանը պարտադրել էր ոչ միայն զբաղվել բնապահպանական խնդիրներով, այլև մարդու իրավունքով: Սա նախադրյալ հանդիսացավ 1976թ. մայիսի 12-ին Մոսկվայում Հելսինկյան դիտորդական խումբ ստեղծելու համար. այս կազմակերպությունը ստեղծվեց Անդրեյ Սախարովի բնակարանում: Խմբի միակ նպատակը մարդու իրավունքների պաշտպանությունն էր Խորհրդային Միությունում, ինչպես նաև հետևողականությունը, որ Մոսկվան կատարի իր պարտականությունները⁶⁹: Կազմակերպիչները ներառեցին նաև մի շարք ակտիվիստների՝ Լյուդմիլա Ալեքսեևա, Ելենա Բոններ, Պյոտր Գրիգորենկո, Անատոլի Մարչենկո, Յուրի Օրլով, ովքեր երկար տարիներ ակտիվորեն ներգրավված էին խորհրդային այլախոհական և մարդու իրավունքների պաշտպանության շարժումների մեջ: Նրանք հայտնեցին, որ «կընդունեն տեղեկատվություն խախտումների վերաբերյալ (Եզրափակիչ ակտի մարդասիրական կետերի համաձայն), կկազմեն փաստաթղթեր և հանրությանն ու ստորագրող կառավարության անդամներին կծանոթացնեն Հելսինկյան համաձայնագրի բովանդակության հետ»^70:

Մոսկվայի խումբը այնուհետև խրախուսեց այլ երկրներին նույնպես խմբեր ստեղծել այդ նպատակի շուրջ: Առաջին արձագանքը ստացվեց Խորհրդային Միության ոչ ռուսական հանրապետություններից: Նոյեմբերի 5-ին Վիլնյուսում հայտարարվեց Լիտվայում Հելսինկյան խմբի ստեղծման մասին:  Սրան հետևեց Ուկրաինայում հելսինկյան խմբի կազմավորումը նոյեմբերի 9-ին, Վրաստանում՝ 1977 թ. հունվարի 14-ին և Հայաստանում՝ ապրիլի 1-ին⁷¹: Սա, իր հերթին, հանգեցրեց մարդու իրավունքների բարձրաձայնմանը և հելսինկյան խմբերի տարածմանը Խորհրդային Միության սահմաններից դուրս՝ Վարշավայի համաձայանագրի արևելյան բլոկի երկրների շրջանում: Ամենանշանավորը 1977 թ. հունվարին կոմունիստական Չեխոսլովակիայում քաղաքացիական նախաձեռնության Խարտիա-77-ի ստեղծումն էր: Դրամատուրգ Վացլավ Հավելի գլխավորությամբ խումբը ստեղծվեց նորարարական փաստաթղթի հիման վրա՝  նույն անվամբ:  Խարտիան, գրված լինելով  ի պատասխան նոնկոնֆորմիստական ռոք խմբի անդամների ձերբակալման, ի ցույց դրեց Պրահայի ձախողումը մարդու իրավունքների պաշտպանության հարցում, ինչը նա պարտավորվել էր իրականացնել մի շարք միջազգային համաձայնագրերով և փաստաթղթերով, այդ թվում՝ Հելսինկիի եզրափակիչ ակտով⁷²:

Հենց այս համատեքստում էլ սկսեց զարգանալ Հայաստանի բնապահպանական ակտիվիզմը: Ամենաշատ արձագանքները եկան Հայաստանի գիտությունների ակադեմիայից: Դրանց թվում էին գիտնականներ, կենսաբաններ, բնապահպաններ, անհատներ, ինչպիսիք են Կարինե Դանիելյանը, Գեորգի Տեր-Ստեփանյանը, Հակոբ Սանասարյանը, Գոհար Սարիբեկյանը և Էվելինա Արարատյանը: Տասնամյակ անց նրանց միացան այլ անդամներ՝ ի դեմս Հրանտ Սարգսյանի և Վաչե Քալաշյանի, ովքեր հիմնադրեցին «Գոյապայքար» միությունը: Ակադեմիայի մտահոգված անդամների կողմից սեմինարներ էին կազմակերպվում Փորձարարական կենսաբանության և կենսաքիմիայի ինստիտուտում: Շուտով ամենանշանավոր գործիչները, այդ թվում Վալյա Ադոնցը և Խաչիկ Ստամբուլցյանը, միացան նոր սկիզբ առնող խմբին⁷³: Հատկանշական է, որ նրանք խուսափում էին օգտագործել «էկոլոգիա» տերմինը, քանի որ այն ասոցացվում էր, ինչպես Հակոբ Սանասարյանն էր անվանում, «այլախոհական մտքերի հետ»⁷⁴:

Շուտով, այս վաղ հայկական բնապահպանական գործիչները սկսեցին օգտագործել «Գիտելիք» խումբը՝ որպես իրենց մտահոգությունները առաջ մղելու մեխանիզմ:  Խումբը աստիճանաբար սկսեց կենտրոնանալ տեղային էկոլոգիական խնդիրների վրա: Խմբի անդամները սկսեցին շրջել գործարաններով և համալսարաններով, խոսել բնապահպանական հարցերի շուրջ: Նրանք նաև սկսեցին հոդվածներ գրել և հանդիպումներ կազմակերպել: Հայաստանի գրողների և լրագրողների միությունները նույնպես սկսեցին միանալ շարժմանը՝ ցուցաբերելով ակտիվ և շոշափելի աջակցություն⁷⁵:

Շարժման մասնակիցները տեղական իշխանությունների կողմից երբեմն առանձին-առանձին հրավիրվում էին շրջկոմ:  «Մի անգամ հետաքրքիր միջադեպ եղավ»,-հիշում է Կարինե Դանիելյանը,-մեր շրջկոմի երրորդ քարտուղարը խոսում էր ինձ հետ սեղանի շուրջ նստած և ասում, որ ճիշտ քաղաքականություն չենք ընտրել և շատ վատ բան ենք անում: Քիչ անց կանչեց ինձ պատուհանի մոտ և ասաց. «Կարինե ջան, սա շատ վտանգավոր բան է, դու պետք ես ազգությանը, ավելի զգույշ եղիր»»⁷⁶:

Հայաստանի գիտությունների ակադեմիայի և ԿԳԲ-ի համատեղ ստեղծած առաջին բաժինը նույնպես հրավիրեց խմբի անդամներին և տվեց նույն նախազգուշացումը:   Ինչևէ, ինչպես Դանիելյանն է նշում՝ «հայկական իշխանությունները հայրենասեր էին, նրանք չէին խոչընդոտում մեզ, պարզապես զգուշացնում էին, որ ուշադիր լինենք, շատ կտրուկ չխոսենք, որ դա վտանգավոր է և այլն»⁷⁷:

1980-ականների սկզբներին մի թույլ շարժում ձևավորվեց, որի նպատակն էր պայքարել երկրի անհավասար և պատահական ինդուստրացիայի գերազանցումների և չարաշահումների դեմ:  Անդամները գլխավորապես կրթված մարդիկ էին: Նրանց շարքերում ականավոր գիտնականներ էին, գրողներ, մանկավարժներ և այլ մտավորականներ⁷⁸: Նրանք «շատ խիզախ անձինք էին, ովքեր իրենց ձայնն էին բարձրացնում ինչ-որ բան ասելու այն ժամանակ, երբ թվում էր, թե ամեն ինչ կորած է»⁷⁹:

Երկրորդ փուլ. 1985-1991 թթ

Ըստ Կարինե Դանիելյանի և լրագրող Պիեռ Վերլուիսի՝ ռուսաստանյան մի շարք դիտորդների համոզմամբ՝ Հայաստանում 1985-91թթ. բնապահպանական շարժումը իրականում կազմակերպված էր Կրեմլի կողմից, որպեսզի հրահրեին ազգային ապստամբություն, ինչը կարատավորեր Խորհրդային Հայաստանի տեղական իշխանություններին և Մոսկվային կտար հարմար առիթ նրանց հեռացնելու համար⁸⁰: Սակայն նման տեսությունը չէր համապատասխանում իրողությանը: Իրականում Հայաստանի բնապահպանական շարժումը արդեն մեկ տասնամյակ էր, ինչ սկսվել էր և իր կիզակետին հասավ բարեփոխիչ (ռեֆորմատոր) Միխայիլ  Գորբաչովի ժամանակ, երբ վերջինս իշխանության գլուխ եկավ 1985 թ.: Գորբաչովի խոսքերով՝ գլասնոստի և պերեստրոյկայի քաղաքականությունը «հանրության առջև կտրուկ բացեց բնապահպանության հարցը և առաջին անգամ հնարավորություն տվեց մարդկանց ստանալ ոչ թե մեկուսացված, խնամքով «մշակված» տեղեկատվություն, այլև իմանալ ողջ ճշմարտությունը, որ տեղի էր ունենում երկրում»⁸¹:  Շուտով Հայաստանի ժողովուրդը հասկացավ այս ամենը. հայ-ամերիկյան բնապահպան-պատմաբան Ֆիլիպ Քեչյանի խոսքերով՝ «շրջակա միջավայրը այն սակավ թեմաներից մեկն է, որը պետք է համախմբի բոլորին, և որը երբեմն կարող է մարտահրավեր լինել կառավարության համար»⁸²:  Հետևաբար, դա կարող էին լինել գլասնոստն ու պերեստրոյկան, որ ամբողջ ուժով առաջ կմղեին բնապահպանական շարժումը: 

1986 թ. մարտին թվով 365 մտավորականներ, այդ թվում և գրող-հրապարակախոս Զորի Բալայանը, նամակ ուղղեցին Գորբաչովին, թվարկելով բոլոր այն հետևանքները, որ արդյունաբերական աղտոտվածությունը հասցրել էր իրենց երկրին⁸³:  Նամակում նշված էր, որ 1965-85 թթ. ընկած հատվածում քաղցկեղով հիվանդների  տոկոսը աճել էր չորս անգամ, իսկ բնածին արատները, մտավոր հաշմանդամությունը և սակավարյունությունը դարձել էին առավել տարածված⁸⁴:  Նկատի ունենալով այս ամենը՝ ակտիվիստները սկսեցին շրջապատել «Նաիրիտի» տարածքը՝ պահանջելով դադարեցնել թունավոր արտանետումները: Այնուհետև, Չեռնոբիլի աղետից մի քանի շաբաթ առաջ, նրանք ցույցեր սկսեցին Մեծամորում⁸⁵:

Շուտով ակնհայտ դարձավ՝ Հայաստանի շարժումը նշանակալից էր ոչ միայն խորհրդային բնապահպանական խոշոր շարժման տեսանկյունից: Դա նաև Հայաստանի առաջին իսկական համաժողովրդական շարժումն էր:  Բնապահպանությունը միջոց էր մարդկանց համար արտահայտելու իրենց դժգոհությունը առկա իրավիճակի վերաբերյալ, այն ժամանակ, երբ նմանատիպ «Կանաչ» շարժումները արդյունքի էին հասնում Լիտվայում, Էստոնիայում, Ուկրաինայում և Բելառուսում⁸⁶:  Շարժումն ի վերջո սկսեց ընդգրկել արվեստագետներին, ռեժիսորներին, դժգոհ պաշտոնյաներին և արգելված գրողներին: Հատկանշական է, որ այն նաև ստվերեց Հայաստանում ամենակայացած այլախոհական Ազգային միաբանություն կուսակցության (ԱԻՄ) բողոքը⁸⁷:

Սակայն բոլորը չէ, որ համաձայն էին շարժման հետ: «Նաիրիտ» գործարանն ուներ իր աջակիցները՝ ի դեմս գործարանի երևանյան տնօրենի և խորհրդային քիմիական արդյունաբերության նախարարության: Միանշանակ, «Նաիրիտը» բարձր ցուցանիշով միակ քլորոպրեն արտադրող գործարանն էր ողջ ԽՍՀՄ տարածքում: Դա կաուչուկի հատուկ մի տեսակ էր, որը դիմակայում էր քիմիական կոռոզիային, բարձր ջերմաստիճանին և խորհրդային ռազմարդյունաբերության կարևոր բանալին էր, հատկապես Խորհրդային Միության՝ Աֆղանստանի հետ շարունակական պատերազմի պարագայում⁸⁸: Այս փաստը չկարողացավ  ստիպել բնապահպաններին՝ փոխելու իրենց միտքը: Զորի Բալայանն իրավիճակն էլ ավելի թեժացրեց՝ 1987 թ. հոկտեմբերի 16-ին «Լիտերատուրնայա գազետա» թերթում հրապարակելով մի խիստ հոդված՝ «Երևանը վտանգված է» վերնագրով⁸⁹: Այս հոդվածում Բալայանը քննադատում և ափսոսանք է հայտնում «Նաիրիտի» և Սևան նախագծի պատճառով առաջացած աղտոտվածության համար: Նա բացահայտ քննադատում է իշխանություններին, կուսակցական տեղական առաջնորդներին անվանում «իսկական մաֆիոզներ, ովքեր ընդհանրապես հոգ չեն տանում հանրային առողջության նկատմամբ»⁹⁰:

Հոդվածը լույս տեսնելու հաջորդ օրը Բալայանը չորս հազար ցուցարար հավաքեց Երևանի Թատերական հրապարակում՝ ընդդեմ օդի աղտոտվածության չարաշահման (իր տեսակի մեջ առաջին խոշոր իրադարձությունը ԽՍՀՄ-ում)⁹¹: Զայրացած ցուցարարները պաստառներ էին բռնել հետևյալ կարգախոսներով՝ «Մենք ուզում ենք մաքրել օդը», «Մենք առողջ երեխաներ ենք ուզում», «Փակեք «Նաիրիտը» և մարդիկ կփրկվեն»: Բալայանն էլ իր ամբիոնից հայտարարեց. «Կորչի՜ լայնամասշտաբ քիմիական արդյունաբերությունը: Կեցցե՜ հզոր Հայաստանը»⁹²: Հայ հայտնի բանաստեղծուհի Սիլվա Կապուտիկյանը նույնպես խոսեց՝ պահանջելով փակել բոլոր քիմիական գործարանները և զգուշացրեց իր լսարանին. «Թույլ չտա՛ք, որ Կարմիր ցեղասպանությանը հաջորդի այս անտեսանելի ցեղասպանությունը»⁹³:  Բացի այդ, կոմպոզիտոր Տիգրան Մանսուրյանը ցավով նշեց, որ ծուխը խանգարում է մարդկանց տեսնելու Արարատ լեռը⁹⁴: «Չեք կարող պատկերացնել, թե ինչ վիճակում էր էկոլոգիան, որքան մեծ էր ճնշումը նրա վրա»,- հիշում է Հակոբ Սանասարյանը: «Անձամբ ես սիրողական լուսանկարիչ էի, բայց չէի կարող լուսանկարներ անել 1987 թ. ցույցերից: Ես չէի համարձակվում ֆոտոխցիկս օգտագործել, որովհետև մտածում էի մնացած մարդկանց մասին: ԿԳԲ-ն հետապնդելու էր նրանց, բայց, իհարկե, ԿԳԲ-ն լուսանկարներ անում էր»⁹⁵:

Չնայած իրենց արած խիստ հայտարարություններին, այնուամենայնիվ, Բալայանը, Կապուտիկյանը և Մանսուրյանը, որպես նոմենկլատուրայի անդամներ, գիտեին իրենց սահմանը: Իրականում Կապուտիկյանն ու ևս մեկ երիտասարդ բանաստեղծուհի՝ Մարո Մարգարյանը, նույնիսկ խնդրել էին Խորհրդային Հայաստանի ներքին գործերի նախարար Հայկազ Շահինյանին ապահովել ոստիկանության միջամտությունը ցույցերին և կանխել բռնությունն ու արյունահեղությունը: «Մենք շատ վախեցած էինք, որ բռնություն ու ճնշումներ կլինեն»,-հիշում է Սանասարյանը⁹⁶:  Բացի այդ, եթե, օրինակ, Բալայանը դեմ էր Մեծամորի ատոմակայանի կառուցմանը, նա միևնույն ժամանակ գիտակցում էր նաև դրա կարևորությունը: Նա նաև ասում էր, որ «Նաիրիտը» կարող էր փակվել այն ժամանակ, եթե նմանատիպ այլ գործարան բացվեր Խորհրդային Միության մեկ այլ տարածքում⁹⁷:

Ի պատասխան հոկտեմբերյան ցույցերի` Մոսկվան գիտական հանձնաժողով ուղարկեց Երևան՝ ուսումնասիրելու ցուցարարների խնդիրները և ձեռնարկելու համապատասխան միջոցներ⁹⁸:  Հանձնաժողովը, սակայն, անտեսեց այդ հարցի վերաբերյալ տեղացի ակտիվիստների արած ուսումնասիրությունը: Նման մի ակտիվիստի՝ Էմմա Խաչատրյանին, որը թեկնածուական թեզ էր գրել «Նաիրիտի» պատճառով առաջացած օդի աղտոտվածության մասին, թույլ չտվեցին պաշտպանելու իր աշխատանքը: Եվ, որ ամենավատն է, բոլոր քննադատական փաստաթղթերը, որոնք վկայում էին հանրային առողջության վրա գործարանի բացասական ազդեցության մասին, ոչնչացվեցին հենց տեղի պոլիկլինիկայի կողմից, որտեղից նա ի սկզբանե վերցրել էր տեղեկատվությունը⁹⁹:

Վերջում հանձնաժողովը եկավ այն եզրակացության, որ լավագույն լուծումը պարզապես «Նաիրիտ» գործարանի մի մասի փակումն է սեպտեմբերի 1-ից: Երբ այդ օրը եկավ, հազարավոր հայեր հավաքվեցին գործարանի դիմաց՝ համոզվելու, որ խոստումը իսկապես պահվելու է: Մինչ առաջին մասը կփակվեր, ամբոխը շրջվեց դեպի երկրորդ մասը, որը շարունակում էր վնասակար նյութերի արտանետումները: Վրդովված՝ նրանք վերսկսեցին իրենց ցույցերը, որը կարծես գնալով ուժեղանում էր¹⁰⁰:

Մինչև տարեվերջ շարժումը սկսեց սփռվել Հայաստանի մյուս մասերով: Հյուսիս-արևմուտքում խոշոր ցույցեր բռնկվեցին Լենինականում¹⁰¹: Այնուհետև, 1988 թ. հունվարի 18-19-ը Երևանից ընդամենը 9 մղոն հեռավորության վրա գտնվող Աբովյան քաղաքի բնակիչները կազմակերպեցին լայնամասշտաբ մի հանրահավաք Երևանի Թատերական հրապարակում՝ ընդդեմ մանրէաբանական գործարան կառուցելու գաղափարի¹⁰²:  Այս պլանով նախատեսված էր բացել նոր ընդարձակ գործարան՝ արդեն գոյություն ունեցող փորձնական մանրէաբանական կենտրոնի տարածքում: Ցուցարարները դեմ հանդես եկան հիմնականում այն պատճառով, որ կանայք, ովքեր արդեն աշխատում էին փորձնական գործարանում, տուժել էին մի շարք հիվանդություններից¹⁰³:  Ցույցերն առաջնորդում էին կանայք, և ներգրավեցին ավելի քան երկու հազար մարդ¹⁰⁴:  Նրանք ոգեշնչվեցին Կիրիշի քաղաքի ցուցարարներից, որը գտնվում է Լենինգրադից մոտավորապես 75 մղոն հարավ-արևելք: Այնտեղ ցուցարարները բողոքում էին պրոտեինի և վիտամինի խտանյութ արտադրող գործարանի դեմ, ինչը պատճառ էր դարձել բրոնխիտի և ասթմայի բազմաթիվ դեպքերի¹⁰⁵:

Մոսկվայից ժամանած պատվիրակությունը փորձեց հանդարտեցնել աբովյանցիների բողոքը, պնդելով որ Կիրիշիում տարածված հիվանդությունները որևէ կապ չունեն գործարանների, բրոնխիտի կամ ասթմայի հետ, դրանք ավելի շուտ կապված են մարմնավաճառության և սիֆիլիսի հետ: Սա, իհարկե, հեռու էր իրականությունից և փաստորեն առիթ էր Աբովյանի գործարանի հարցից ուշադրությունը շեղելու: Ինչևէ, ակտիվիստները, ինչպես օրինակ, Կարինե Դանիելյանը, կարողացան բժշկական համալսարանի պրոռեկտոր Վլադիմիր Ամատունուց կիսագաղտնի տվյալներ ձեռք բերել, որպեսզի ժխտեին կառավարության արած հայտարարությունները՝ այսպիսով ուժեղացնելով ցուցարարների պահանջները և ամրագրելով նրանց հաջողությունը¹⁰⁶:

«Բոլոր այդ (գիտական) հաստատություններն ունեին տեղեկատվություն երկրի վիճակի մասին՝ և՛ էկոնոմիկայի, և՛ առողջապահության վերաբերյալ նյութեր»,- հիշում է Սանասարյանը:-Հայաստանի բնապահպանական շարժման գլխավոր շարժառիթը մարդկանց առողջությունն էր, որը սարսափելի վիճակում էր: Այնպես որ, այս հաստատություններն ու մասնագետները պարզապես պետք է տային մեզ այդ տվյալները և իրենք չխառնվեին: Մենք պետք է գաղտնի ճանապարհով ստանայինք այդ փաստաթղթերի պատճենները, վերլուծեինք և ներկայացնեինք հանրությանը: Իհարկե, Գորբաչովի ժամանակաշրջանում դրանք հնարավոր էր նաև տպագրել այսպես կոչված ոչ պաշտոնական թերթերում»¹⁰⁷:

Այդուհանդերձ, Սանասարյանը նշեց նաև, որ նման փաստաթղթեր շատ դժվար էր ձեռք բերել, և որ իշխանություններն ամեն բանի կգնային սահմանափակելու, կեղծելու կամ ոչնչացնելու քննադատող տվյալները¹⁰⁸:  Ակտիվիստներն այնքան էին անհանգստացած այն փաստով, որ ամենուրեք սփռված էին պետական անվտանգության մարմինները, որ իրենց տներում երբեք չէին պահում այդ փաստաթղթերը, այլ ուրիշ վայրերում, այդ թվում՝ Վրաստանի հարավ-արևմտյան հայաբնակ Ջավախեթի շրջանում¹⁰⁹ և մայրաքաղաք Թբիլիսիում¹¹⁰: 

Իրականում Վրաստանի կապը Հայաստանի բնապահպանական շարժման հետ, բացի կարևոր փաստաթղթերը ապահով պահպանելուց, էլ ավելի ընդլայնվեց: 1990թ. Զուրաբ Ժվանիան՝ Վրաստանի ապագա վարչապետը, կազմավորեց բնապահպանական մի խումբ՝ «Կովկասը մեր ընդհանուր տունն է» անվամբ, հովանի մի կազմակերպություն, որի նպատակն էր համախմբել կովկասյան տարածաշրջանի բոլոր էկոլոգիական խմբերին¹¹¹:  Նաիրա Գիլաշվիլիի աջակցությամբ նրանք հրավիրեցին գործիչներ Հայաստանից, Չեչենո-Ինգուշեթիայից և Կովկասի այլ մասերից,  բոլոր նրանց, ովքեր ակտիվ դերակատարություն և մասնակցություն էին ունեցել այս հարցում: Փոխադարձաբար վրացի ակտիվիստներն էին այցելում էկոլոգիական հարցերի շուրջ Գրողների միության տանը կազմակերպվող հանդիպումներին¹¹²:

1988 թ. սկզբներին բնապահպանական շարժումը հասել էր հաղթական հաջողության: Ասֆալտի գործարանը տեղափոխվեց Երևանից, Կիրովականի քիմիական և Երևանի ալյումինի գործարաններին առաջարկվեց «փոխել իրենց գործունեության մեթոդը»: Միգուցե, ամենակարևորը այս ամենում հանրության աջակցության ընդլայնումն էր: Բնապահպանական շարժումն ակնհայտորեն դառնում էր մեծածավալ ազգային շարժման նախադրյալ: Պատմաբան Ռոնալդ Գրիգոր Սյունիի խոսքերով՝ շրջակա միջավայրի պահպանությունը «հայերին տվեց համաժողովրդական մի խնդիր, որը մոբիլիզացրեց մեծ թվով մարդկանց, բայց դեռ ոչ այնքան, որ սպառնար քաղաքական ղեկավարությանը»¹¹³:

1988 թ. մեկ այլ քաղաքական հարց ծագեց, որը սկսեց սպառնալ խորհրդային իշխանություններին: Դա Ադրբեջանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության հարևանությամբ գտնվող Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի կարգավիճակն էր: Այս տարածքը խիստ վիճարկելի էր Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև Կովկասում Ռուսաստանի իշխանության անկումից հետո՝ 1917-1920 թթ.: Անկախ այն փաստից, որ բնակչութեան մեծամասնութիւնը հայեր էին, Ղարաբաղը այնուամենայնիւ անցաւ Ադրբեջանի վերահսկողութեան տակ: Խորհրդայնացման շրջանում Բոլշեւիկներն ի սկզբանէ յայտարարեցին, որ այդ տարածաշրջանը պետք է յանձնել Հայաստանին՝ հարեւան Սիւնիք (Զանգեզուր) գաւառում ապստամբութիւնը կանխելու նպատակով: Այնուամենայնիւ, խորհրդային իշխանութիւնների կողմից Սիւնիքի ապստամբութիւնը զսպելուց յետոյ տուեալ որոշումը խախտուեց, եւ տարածաշրջանը յայտնուեց Խորհրդային Ադրբեջանի հովանաւորութեան տակ՝ այն պայմանով, որ պէտք է պահպանուի Ղարաբաղի հայերի ինքնավարութիւնը: Ըստ պատմաբան Արսէն Սապարովի՝ Խորհրդային Ադրբեջանի առաջնորդ Նարիման Նարիմանովը օգտագործեց Ադրբեջանի շարունակական վերահսկողութեան դիրքերը, ինչպես նաեւ Բաքուի նավթային մատակարարումները՝ ազդելու խորհրդային իշխանութիւնների կողմից կայացուող որոշման վրայ¹¹⁴:

Ղարաբաղեան գլուխկոտրուկին տրուած լուծումը չբաւարարեց ոչ հայաստանեան, ոչ էլ ադրբեջանական կողմին: Խորհրդային ողջ ժամանակահատուածում Ղարաբաղի հայերը  պարբերաբար ցոյցեր էին կազմակերպում Մոսկուայում՝ Ղարաբաղը Հայաստանին վերադարձնելու պահանջով, ինչպես որ սկզբում խոստացուել էր: Խորհրդային Միության ներսում սահմանները փոփոխվել են ազգային ինքնորոշման նախկին սկզբունքի համաձայն: Սակայն դա չի անդրադարձել հայաբնակ Ղարաբաղի վրա: Ակտիվիստների և մտավորականների նամակներն ու բողոքի ցույցերը պարբերաբար ընկնում էին Մոսկվայի խուլ ականջները¹¹⁵:  Մինչդեռ Ղարաբաղի հայերի, հակառակ իրենց «ինքնիշխան կարգավիճակի», մշակութային և լեզվական իրավունքները անընդհատ մերժվում էին:  Բաքուն փորձում էր հաստատել ադրբեջանական մշակույթի և ազգային ինքնության առաջնությունն այս տարածաշրջանում՝ միացյալ հանրապետությունների ազգայնացման գործընթացին համահունչ¹¹⁶:  Այս բարդ հարաբերություններն էլ ավելի  էին բորբոքում արդեն գոյություն ունեցող խնդիրը:

«Գլասնոստն» ու «պերեստրոյկան» արտահայտվելու մեծ ազատություն տվեցին խորհրդային քաղաքացիներին, և Ղարաբաղի հայերը լիովին օգտվեցին այս հնարավորությունից: 1988 թվականին իրենց տարածքը Հայաստանին միացնելու նրանց պահանջը Ղարաբաղի մայրաքաղաք Ստեփանակերտից տարածվեց դեպի Երևան: Շուտով բնապահպանության խնդիրը առիթ հանդիսացավ Ղարաբաղյան հարցը բարձրացնելու և հայոց համազգային շարժում սկսելու համար: Այս անցումը տեղի ունեցավ աստիճանաբար, և, ինչպես Կարինե Դանիելյանը նշեց՝ չնայած ցուցարարների բողոքի հիմքում Ղարաբաղի հարցը չէր, այնուամենայնիվ, Զորի Բալայանը գոնե մեկ անգամ նշեց այդ մասին¹¹⁷:

Այդ ժամանակ Ղարաբաղը հիմնախնդրային հարց էր դարձել, շատ լուրջ բանավեճեր եղան, թե ինչպես պետք է շարժումը առաջ տարվի: Արդյո՞ք պետք էր կենտրոնանալ միայն բնապահպանական խնդրի վրա, թե՞ Ղարաբաղի կարգավիճակի կամ երկուսի վրա միաժամանակ: Կ. Դանիելյանը դեմ էր վերջինիս: Թեև նա դեմ էր «Նաիրիտի» և Մեծամորի արտանետումներին և վնասակար հետևանքներին, նաև գիտակցում էր, որ եթե Ղարաբաղի հարցը առաջ քաշվի, Հայաստանի արդյունաբերությունը, կարևոր չէ՝ որքան շատ վնասակար, պետք է աշխատի, որպեսզի օգնի Հայաստանին՝ հաղթահարելու ցանկացած ապագա քաղաքական ճգնաժամ: Իսկապես, որքան էլ վնասակար էր «Նաիրիտի» գործարանը, այն մատակարարում էր մոտավորապես 300 այլ գործարանի Հայաստանում: Դանիելյանն ու մյուսները, ովքեր այս դիրքորոշման կողմնակիցն էին, պիտակավորվեցին որպես «դավաճաններ» նախկին գործընկերների կողմից, ովքեր կարծում էին, որ «Նաիրիտի» վնասները չպետք է ներվեն, և որ այն փակելու օգուտները ավելի շատ են, քան եթե աշխատի¹¹⁸: Ինչևէ, շարժումը ընդգրկեց երկու խնդիրներն էլ, և 1988 թվականի սկզբներին Երևանի հանրահավաքները սկսեցին ներգրավել մեկ միլիոնից ավել մարդկանց¹¹⁹:

Մինչդեռ Ղարաբաղի հարցը դարձավ ավելի առաջնային. լարվածությունը շարունակում էր աճել Բաքվում, Ստեփանակերտում և Երևանում: Փետրվարին ազերիների և հայերի միջև բախում տեղի ունեցավ Ղարաբաղի Ասկերան քաղաքում, որը երկու ադրբեջանցու մահվան պատճառ դարձավ¹²⁰: Մի քանի օր հետո հայկական ջարդեր սկսվեցին ադրբեջանական Սումգայիթ քաղաքում, որի հետևանքով 32 մարդ մահացավ¹²¹:  Դրանից կարճ ժամանակ անց Հայաստանում բնակվող ազերիները փախան Ադրբեջան, իսկ Ադրբեջանի հայերը՝ Հայաստան¹²² : Սկսվեցին միջազգային դաժան բռնություններ երկու ժողովուրդների միջև:

Այնուհետև, 1988 թ. դեկտեմբերի 7-ին հյուսիսային Հայաստանը ցնցվեց ավերիչ երկրաշարժից, որը հողին հավասարացրեց ամբողջական քաղաքներ և գյուղեր:  Ռիխտերի սանդղակով գրանցված 6.9 մագնիտուտ երկրաշարժը խլեց ընդհանուր առմամբ 25 հազար կյանք և ծանր հոգեբանական և ֆիզիկական հետևանքներ թողեց շատ-շատերի վրա¹²³: Ինչևէ, ողբերգական երկրաշարժ տեղի ունեցավ և նոր ճանապարհ բացեց որոշ լուրջ բնապահպանական գործողություններ սկսելու համար:

Մեծամորում, էպիկենտրոնից 50 մղոն հարավ, ցնցումները Ռիխտերի սանդղակով գնահատվել էին 5.5 բալ: Այս ընթացքում ատոմակայանը շարունակում էր աշխատել ամբողջ ուժով, և ավելի ուշ, միայն ժամանակավորապես՝ 48 ժամով, դադարեցրեցին աշխատանքը, որպեսզի ստուգումներ անցկացնեին. ոչ մի խնդրի մասին չզեկուցվեց¹²⁴:  Ըստ ատոմակայանի այն ժամանակվա տնօրեն Միհրան Վարդանյանի՝ քանի որ սկզբնական ցնցումներն այնքան էլ ուժեղ չէին, հաջորդողները դարձան ավելի վտանգավոր¹²⁵:

Երկրաշարժի բացահայտ ազդեցությունը միայն ավելացրեց բնապահպանների՝ ատոմակայանը փակելու պահանջների հրատապությունը: Կովկասյան իր այցելությունից մի քանի շաբաթ հետո Անդրեյ Սախարովը նշեց, որ «երկրաշարժից հետո հայերը շոկային և խուճապային իրավիճակի մեջ էին, համարյա զանգվածային փսիխոզի մեջ»: Մեծամորում հնարավոր վթարի սարսափը ավելացնում էր նրանց լարվածությունը¹²⁶: Իսկապես, երկրաշարժը, ասոցացվելով չեռնոբիլյան վերջին ողբերգությունների հետ, միայն ավելացնում էր մարդկանց տագնապները ատոմակայանի շուրջ¹²⁷: Հետագայում, երբ ուկրաինացի ֆոտոլրագրող Յուրի Ռոստը հարցրեց Զորի Բալայանին, թե ինչպիսին է ատոմակայանի վիճակը անմիջապես երկրաշարժից հետո, վերջինս տագնապով պատասխանեց. «Ինչպես երևում է՝ լավ է, բայց դա միայն այսօր: Վաղը միգուցե երկրորդ Չեռնոբիլ լինի»¹²⁸:

Հետևաբար, երկու հավելյալ ռեակտոր կառուցելու ծրագրերը անմիջապես չեղյալ հայտարարվեցին, և երբ երկրաշարժի ավերածությունների իրական չափերը ի հայտ եկան, Մեծամորն ամբողջովին փակվեց 1989 թ. փետրվար-մարտ ամիսներին¹²⁹:  Նույն տարվա ընթացքում Հայոց համազգային շարժումը հրատարակեց իր առաջին մանիֆեստը և հայտարարեց դրա անհետաձգելի նպատակներից մեկը, այն էր. «Մղել անզիջում պայքար Հայաստանի բնության և շրջակա միջավայրի մաքրության պահպանման  համար, գիտակցել, որ ծանր էկոլոգիական իրավիճակը սպառնում է ոչ միայն ներկա, այլև ապագա սերնդի առողջությանը: Ամենակարևոր խնդիրը վնասակար քիմիական գործարանների փակումն է, նախ և առաջ՝ «Նաիրիտ» գիտա-արտադրական ընկերության»¹³⁰:  Հունիսին ղեկավարության վրա հավելյալ ճնշումներ գործադրելով՝ հանրությունը հասավ իր նպատակին, և այսպես ասած, ատելի «Նաիրիտի» մնացորդները վերջնականորեն փակվեցին¹³¹: 

 Բնապահպանական շարժումը անկախությունից հետո

Հայկական բնապահպանական շարժումը մեծ հաջողություն էր համարվում՝ ներառելով երկու զգալի հաղթանակ երեք տարվա ընթացքում: Ցավոք սրտի, 1991 թ. Խորհրդային Միությունից անկախանալուց հետո շարժման ժառանգությունը մնում էր անորոշ: «Նաիրիտի» ու Մեծամորի հաջողությունը կարճ տևեց, քանի որ Ղարաբաղի հարցը դարձավ երկրի գլխավոր խնդիրը:

Իրավիճակը արագորեն վատթարացավ 1988-ին, իսկ 1989-ի սեպտեմբերին Ադրբեջանի Ժողովրդական ռազմական ճակատը ստիպեց Խորհրդային Ադրբեջանի կառավարությանը հրահրել օդային և երկաթուղային շրջափակում Խորհրդային Հայաստանի նկատմամբ՝  կանխելով երկրաշարժի համար Հայաստան մտնող կարևոր վերականգնողական օժանդակությունները, այդ թվում և հանրապետության էլեկտրամատակարարումը: Դա գլխավորապես սահմանափակեց Հայաստանի՝ Խորհրդային Միության այլ տարածքներ մուտք գործելու հնարավորությունը, բացառությամբ իր հյուսիսային սահմանը Խորհրդային Վրաստանի հետ: Դժբախտաբար, Վրաստանի գազատարը ենթակա էր կազմալուծման՝ հենց վրացական քաղաքական ներքին անկայունության, ինչպես նաև ազերիների ռազմական ուժերի պատճառով: Գազամուղի պայթեցումների պատճառով էլեկտրաէներգիայի հոսակորուստներ հաճախ էին լինում: Գազամուղը վերանորոգելը օրեր կամ շաբաթներ, նույնիսկ ամիսներ էր տևում¹³²:  Մի խոսքով, շրջափակումը վնասում էր և միայն «օգնում» էր սրել ռազմական գործողությունները հետագայում՝ սկսած1991թվականիցՂարաբաղի և Ադրբեջանի միջև մղվող ողջ պատերազմի ընթացքում:

Էներգետիկ ճգնաժամը մեծ ազդեցություն ունեցավ հայ հասարակության վրա: Այն հատկապես վատ անդրադարձավ տրանսպորտի ոլորտի վրա՝ հարկադրելով շատ մարդկանց մի վայրից մյուսը տեղափոխվել բացառապես ոտքով: Էլեկտրաէներգիայի պակասը ենթադրում էր նաև  փչացած սննդամթերքի սպառում: Այս ամենն ուղեկցվեց սարսափելի ցրտով, հանգեցրեց հիվանդությունների տարածմանը¹³⁴:

Միգուցե ավելի շատ այս ամենից տուժեց հայկական բնապահպանական շարժումը:  Դա ոչ միայն թուլացրեց հայերին, այլև նոր խնդրի առջև կանգնեցրեց՝ անտառահատումներ:  Հայաստանի առանց այդ էլ դաժան ձմեռներն առանց էներգիայի և վառելանյութի որևէ աղբյուրի դարձան էլ ավելի անտանելի: Հետևաբար, շատ մարդիկ սկսեցին ոչնչացնել ծառերը՝ վառելանյութ ունենալու համար: Սա մեծ անհանգստություն առաջացրեց հայ բնապահպանների մոտ¹³⁵:

Թեպետ Ղարաբաղում հայերը1994 թվականի մարտին հաջողությամբ հաղթեցին պատերազմում, այնուամենայնիվ այն ծանր նստեց և՛ Ղարաբաղի, և՛ Հայաստանի վրա: Շրջափակումը և էներգետիկ ճգնաժամը շարունակվեցին մեկ տարի, իսկ անտառները մնում էին վտանգված: Թուրք-ադրբեջանական շրջափակումը զրկեց հայերին խիստ անհրաժեշտ էներգիայի աղբյուրից, որն այնքան կարևոր էր ձմռան ջեռուցման և ընդհանուր էլեկտրականության համար: Ուստի, ի հեճուկս անվտանգության հետ կապված ակնհայտ մտահոգություններին, կառավարությունը ձգտում էր վերաբացել Մեծամորը: Հետաքրքրական է, որ Հայաստանում 1993-94 թթ. Հունաստանի դեսպան Լեոնիդաս Քրիզանթոպուլոսը պնդում է, որ ատոմակայանի վերաբացման համար Երևանը ի սկզբանե փնտրում էր Եվրոմիության աջակցությունը: Ինչևէ, Բրյուսելը մերժեց որևէ օժանդակություն՝ կապված Մեծամորի վերաշահագործման հետ:¹³⁶

Քրիզանթոպուլոսի խոսքերով, այն ժամանակվա վարչապետ Հրանտ Բագրատյանը պնդում էր, որ գործարանի վերաբացման հարցում Եվրոմիության աջակցությունը ստանալու հիմնական խոչընդոտը Թուրքիան էր, որի ղեկավարությունը ընդդիմանում էր ատոմակայանի վերաբացմանը բնապահպանական և քաղաքական նկատառումներով¹³⁷: Հակառակ այս ամենի, այնուամենայնիվ, 1994-95 թթ. բազմաթիվ վիճարկումներից, ինչպես նաև ռուս և ֆրանսիացի խորհրդատուների մանրակրկիտ զննումներից հետո որոշվեց, որ Մեծամորի ԱԷԿ-ը վերաբացվում է` անվտանգության բարելավման պայմանով¹³⁸:  Ճակատագրի հեգնանքով, ատոմակայանի վերաշահագործումը, ինչքան էլ որ պոտենցիալ վտանգ էր ներկայացնում, արդյունավետորեն կանխեց Հայաստանի անտառներին սպառնացող վտանգը:

Վերջաբան և եզրակացություն

Այնուհետև Ղարաբաղի պատերազմից հետո  բնապահպանությունը Հայաստանում շարունակում էր գործուն ուժ լինել հատկապես անտառահատումների հարցում, երբ վերջապես 2002 թվականին ստեղծվեց Դիլիջանի ազգային պարկը¹³⁹: Այն նաև նպաստեց նոր շարժում սկսելու Հայաստանի հյուսիսում գտնվող Թեղուտի անտառը պղնձի հանքերից պաշտպանելու համար¹⁴⁰, ինչպես նաև մեկ այլ շարժում՝ հարավային Հայաստանի Շիկահողի արգելոցը մայրուղի դարձնելու կառավարության առաջարկություններից պաշտպանելու համար¹⁴¹: Գիտակցությունը այս զարթոնքը խթան հանդիսացավ ստեղծելու «Հայաստանի ծառատունկ ծրագիրը», որի նպատակն էր կանխել անտառահատումները և նպաստել շրջակա միջավայրի արժեվորման գիտակցության բարձրացմանը հայ երիտասարդների շրջանում¹⁴²: Միևնույն ժամանակ Սևանա լճի մակարդակը շարունակում էր բարձրանալ:¹⁴³

Մինչդեռ ատոմակայանի շուրջ մտահոգություններն արևմուտքում մնում են առաջնային, և Ֆուկուշիմայի աղետից հետո վերլուծաբանները Մեծամորի ԱԷԿ-ը գնահատել են պոտենցիալ ամենավտանգավորներից մեկն աշխարհում: Սա, իր հերթին, դրդեց  Հայաստանի կառավարությանը 2011թ. մայիսին հրավիրել ատոմային Էներգիայի միջազգային գործակալության (ՄԱԳԱՏԷ) տեսուչներին` վերանայելու Մեծամորի աշխատանքը¹⁴⁵:

Դրան հաջորդեց ՄԱԳԱՏԷ-ի անվտանգության հարցերով օպերատիվ խմբի պետի՝ հունգարացի Գաբոր Վամոսի զեկույցը, որում ասվում է, որ Մեծամորի ռիսկային մակարդակը «ընդունելի է» և կան «տեխնիկական հնարավորություններ երկարաձգելու գործարանի շահագործման ժամկետները»: Նշվում էր նաև, որ «ատոմակայանը նախկինում դեռևս չի արել նման նախաձեռնություն»¹⁴⁶:

Հայ բնապահպանները միևնույն ժամանակ բուռն կերպով քննարկում էին Հակոբ Սանասարյանի` պաշտոնից ազատվելու եզրակացությունները, որոնք «ծիծաղելի էին»: «Մենք այլ բան չէինք էլ սպասում»,-ասել է Սանասարյանը հետխորհրդային առցանց լրատվամիջոցներից մեկի՝ «Եվրասիանեթին» տրված հարցազրույցի ժամանակ:-Միամտություն կլիներ մտածել, որ նրանք Մեծամորը կհայտարարեին վտանգավոր (քանի որ ՄԱԳԱՏԷ-ն խրախուսում էր միջուկային էներգիայի օգտագործումը): Ինչևէ, մենք շարունակելու ենք մեր պայքարը: Ատոմակայանը վտանգավոր է բնապահպանական, սեյսմիկ և անվտանգության ռիսկերի տեսանկյունից»¹⁴⁷:

Էներգետիկների համահայկական ասոցիացիայի ղեկավար Սլավիկ Սարգսյանը նույնպես վիճարկում էր ստուգման արդյունքները, նշելով, որ «որոշ միջազգային փորձագետներ անց են կացնում մակերեսային ուսումնասիրություններ և ասում, որ ռիսկային մակարդակն ընդունելի է, բայց մենք մեծ խնդիր ունենք մասնագետների հետ կապված»: Նա նշեց նաև, որ «Ճապոնիան, լինելով գերզարգացած և լավ պատրաստված երկիր, բախվեց ողբերգության հետ: Աստված մի արասցե, եթե նման վտանգավոր իրավիճակ առաջանա մեր գործարանում, մենք ոչ հնարավորություններ, ոչ էլ մասնագետներ ունենք աղետին դիմակայելու համար»¹⁴⁸:

Հետաքրքիր միտում նկատվեց Մեծամորը փակելու և այն մեկ այլ գործարանով փոխարինելու, երբ Ֆրանսիայի նախկին նախագահ Նիկոլա Սարկոզին իր պետական այցի շրջանակներում 2011թ. հոկտեմբերի 7-ին այցելեց Երևան՝ որպես իր կովկասի շրջագայության մի մաս:  Հանդիպելով Հայաստանի նախագահ Սերժ Սարգսյանի հետ՝  Սարկոզին խոստացավ, որ Ֆրանսիան «կօգնի Հայաստանին միջուկային էներգիայի ոլորտում»՝ ձգտելով կառուցել ավելի ապահով, ավելի ժամանակակից ատոմակայան: Հայ հասարակությունը մեծ ցնծությամբ ընդունեց այս գաղափարը: Իսկապես, Սարգսյանն իր գոհունակությունն արտահայտեց Սարկոզիի արած հայտարարության վերաբերյալ, ասելով, որ «լավ է հատկապես, որ Ֆրանսիան ցանկություն է հայտնել աջակցել Հայաստանին էներգետիկ ոլորտում՝ ներառյալ նոր ատոմակայանի կառուցումը, ինչպես նաև ենթակառուցվածքային զարգացմանն ուղղված այլ ծրագրերին, որոնք մեծ  կենսական նշանակություն ունեն Հայաստանի համար»¹⁴⁹:

Մինչ այդ միայն «Ռոսատոմ» ռուսական միջուկային գործակալությունն էր շահագրգռվածություն ցուցաբերել լուրջ ֆինանսական աջակցություն տրամադրել տարածաշրջանում նոր ատոմակայան կառուցելու համար: Զարմանալի չէ, որ Ռոսատոմը վերահաստատեց իր առաջարկը Սարկոզիի այցից միայն մի քանի շաբաթ անց: Նման նախագծի ընդհանուր ծախսերի արժեքը մոտավորապես գնահատվել է հինգ միլիարդ  ԱՄՆ դոլար¹⁵⁰:  Մինչ այդ,  քանի դեռ Հայաստանը գտնվում է թուրք-ադրբեջանական շրջափակման մեջ, հույսը պետք է դնի միայն ատոմակայանի վրա, որը ապահովում է երկրի 40 տոկոս էլեկտրամատակարարումը¹⁵¹:

Անկախ ամեն ինչից, իհարկե, բնապահպանական խորը գիտակցության որոշակի խոստումնալից նախանշաններ կան Հայաստանում: Քաղաքացիական իսկական պատասխանատվության նոր զգացողությունը և հասարակական ակտիվությունը հայկական բնապահպանական շարժման գլխավոր ձեռքբերումն են: Այն ազգային-բնապահպանական շարժման վառ օրինակ է, որովհետև ցույցերի և հանրահավաքների միջոցով այն մոբիլիզացրեց հայ հասարակությանը և  սկսեց մի գործընթաց, որը ի վերջո հանգեցրեց խորհրդային կարգերի փլուզմանը Հայաստանում:

Ծանոթագրություններ

*Հայաստանի շրջակա միջավայրի պաշտպանության ուսումնասիրության համար օգտագործվել են հիմնական սկզբնաղբյուրներ, ինչպես նաև գրքեր, թերթեր, ամսագրերից վերցված հոդվածներ և առցանց երկրորդային աղբյուրներ: Առանցքային սկզբնաղբյուրները պարունակում են կարևոր հատվածներ, որոնց հեղինակն է անկախ գիտնական Ֆիլիպ Քեչեանը: Վերջինս լայնորեն ուսումնասիրել է հայկական բնապահպանական խնդիրները և յուրաքանչյուրի մասին հոդվածներ գրել «Արմինիըն միրըր-սփիքթեյթըրի» համար և բոլոր նյութերը նա տրամադրել է ինձ՝ հեղինակիս: Ինչպես նաև օգտագործվել են Հովիկ Սայադյանի (Երևանի պետական ագրարային համալսարան) և Ռաֆայել Մորենո-Սանչեսի (Կոլորադոյի համալսարան, Դենվեր) համահեղինակած որոշ հոդվածներ՝ շրջակա միջավայրի պահպանման և միջազգային անտառային տնտեսության վերաբերյալ:

Այս աշխատանքում հատկապես օգտակար և կարևոր են հայ վետերան բնապահպան-ակտիվիստ Կարինե Դանիելյանի և «Հայաստանի կանաչների միության» նախագահ Հակոբ Սանասարյանի անհատական հարցազրույցները:  Նրանք ակտիվորեն մասնակցել են Հայաստանի բնապահպանական շարժմանը հենց սկզբից՝ 1970-ականների կեսերից: Հարցերը մշակվել են իմ կողմից, իսկ հարցազրույցները  2011 թ. հոկտեմբերին վարել է Աննա Շահնազարյանը, ով ավարտել է Շվեդիայի Լունդի համալսարանը: Բացի հարցազրույցները գրի առնելուց, Աննա Շահնազարյանը նաև թարգմանել է դրանք հայերենից անգլերեն:  Անհրաժեշտ եմ համարում նշել, որ առանց նրա քրտնաջան աշխատանքի և ակտիվ մասնակցության այս աշխատությունը ամբողջական չէր լինի:
   Ինպես նաև հատուկ երախտագիտություն եմ հայտնում Ջոն Քերոլ համալսարանի դոկտորներ Ջիմ Քրուկոնսին, Մարիա Մարսիլիին և Ջոն ՄքԲրեթնիին՝ իրենց խորհուրդների և աջակցության համար:  Կցանկանայի նաև շնորհակալություն հայտնել Լիլիթ Գրիգորյանին՝ հայաստանյան երիտասարդ բնապահպան իմ ընկերոջը` այս աշխատության վերաբերյալ իր կարծիքն արտահայտելու, ինչպես նաև իր անսահման նվիրվածության և հոգատարության համար: Ամենից շատ իմ շնորհակալությունն եմ հայտնում ծնողներիս` Բերջ և Քերոլ Շաքարյաններին՝ իմ առջև գիտակրթական ուղի հարթելու և իմ  նախաձեռնությունների մեջ իրենց ցուցաբերած սիրո և աջակցության համար:

1 Ռոդերիկ Նեշ. "Wilderness and the American Mind, Third Edition". Նյու Հեվն, Յեյլի համալսարանի հրատարակչություն, 1982 թ.,  էջ 7-8:
2 Ռոդերիկ Նեշ. "American Environmental History: A New Teaching Frontier", Pacific Historical Review 41, 1972 թ., էջ 363:
3 Նույն տեղում:
4 Նույն տեղում:
5 Սիմոն Բայասեան "The History of Armenia". Նյու Յորք, Փալգրեյվ Մաքմիլան, էջ 172:
6 Մեթյու Կարանեան. "Armenia and Karabakh", Լոս Անջելես, Սթոուն գարդեն փրոդաքշնս, 2013 թ., էջ 91:
7 Աղաւնի Եղիա Եղենեան. "The Red Flag at Ararat". Նյու Յորք, Վումընս փրես, 1932 թ.: էջ 33-36: Վերահրատարակված է Կոմիտաս ինստիտուտի կողմից 2013 թ.:
8 Սյունի. "Looking toward Ararat", էջ 142-143:
9 Մերի Քիլպըրն Մաթոսեան "The Impact of Soviet Policies in Armenia", Լեյդեն, Ի. Ջ. Բրիլլ, 1962 թ., էջ 112:  
10 Նույնը, էջ 151:
11 Ֆիլիբ Քեչեան. "Nairit: Its History, Politics, and Environmental Impact," Արմինիըն միրըր-սփիքթեյթըր, օգոստոսի 3, 1991 թ.:
12 Մարգ Մալխասեան. "Gha-ra-bagh!": The Emergence of the National Democratic Movement in ArmeniaԴեթրոյդ: Ուեյնի պետական համալսարանի հրատարակչություն, 1996 թ., էջ 134: 
13 Քեչեան. "Nairit":
14 Նույն տեղում:
15 Նույն տեղում:
16 Մալխասեան. "Gha-ra-bagh!", էջ 134-35:
17 Քեչեան. "Nairit":
18 Վասիլի Սեմյոնովիչ Գրոսման. "An Armenian Sketchbook", թարգմ. Ռոբերտ և էլիզաբեթ Չանդլեր, Նյու Յորք, Նյու Յորք ռիվյու բուքս. քլասիքս, 2013 թ., էջ 26:
19 Քեչեան. "Nairit":
20 Ֆիլիբ Քեչեան. "Air Pollution in Yerevan: Causes and Effects", Արմինիըն միրըր-սփիքթեյթըր, օգոստոսի 1, 1992 թ.:
21 Մալխասեան.  "Gha-ra-bagh!", էջ 134:
22 Քեչեան. "Air Pollution":
23 ԱՄՆ տեխնիկական տեղեկատվության պաշտպանության կենտրոն, ԽՍՀՄ զեկույց՝ քաղաքական և սոցիոլոգիական հարցերով հարավային խորհրդային հանրապետությունների մամուլի ուսումնասիրություններ.
http://oai.dtic.mil/oai/oai?verb=getRecord&metadataPrefix=html&identifier=ADA367988, (կայքից վերցված է 2010 թ., հոկտեմբերի 31-ին)
24 Մալխասեան.  "Gha-ra-bagh!":
25 Քեչեան.  "Air Pollution":
26 Ժոզեֆ Մեսի և Ռոբերտ Գրիքորեան. "Armenia: At the Crossroads", Լոնդոն, Ռութլեջ, 1999 թ., էջ 2:
27 Քեչեան. "Air Pollution":
28 Նույն տեղում:
29 Նույն տեղում:
30 Նույն տեղում:
31Այս տերմինը վերաբերում է հին Ուրարտական թագավորությանը (Արարատ), որը գոյություն է ունեցել հայոց հողի վրա Ք.Ա. 870-590 թթ.: Թագավորությունն իրենից ներկայացնում էր ցեղերի միություն, որոնց վրա աստիճանաբար սկսեցին իշխել հայերը: Ուրարտական պետության անկումից հետո տվյալ տարածքն ու այնտեղ բնակվող ժողովրդին Պարսկաստանի (այժմ Իրանի) թագավոր Դարեհ 1-ը անվանեց համապատասխանաբար Հայաստան (Արմենիա) և հայեր (արմեններ), ազդարարելով հայերի հայտնվելը՝ որպես ինքնուրույն ժողովուրդ: Լրացուցիչ տեղեկությունների համար տես՝ Ռազմիկ Փանոսեան. "The Armenians: From Kings and Priests to Merchants and Commissars", Նյու Յորք, Կոլումբիայի համալսարանի հրատարակություն, 2006 թ., էջ 34:  
32 Ֆիլիբ Քեչեան.  "Lake Sevan: A Brief Ecological History," Արմինիըն միրըր-սփիքթեյթըր, փետրվարի 17, 1990 թ.:
33 Գրոսման.  "An Armenian Sketchbook", էջ 50: 
34 Զեվ Կաց, Ռոզմարի Ռոջերս և Ֆրեդերիկ Հարնդ, "Handbook of Major Soviet Nationalities", Նյու Յորք, Ֆրի փրես, 1975 թ., էջ 143:
35 Քեչեան.   "Lake Sevan":
36 Արայիկ Բաբայան, Սուսաննա Հակոբյան, Կարեն Ջենդերեջյան, Սիրանուշ Մուրադյան, Միխայիլ Ոսկանով. "Lake Sevan: Experience and Lessons Learned Brief." http://www.worldlakes.org/uploads/21_Lake_Sevan_27February2006.pdf (կայքից վերցված է 2013 թ. մայիսի 21-ին)
37 Քեչեան. "Lake Sevan":
38 Գարանեան.  "Armenia and Karabakh", էջ 175:
39 Քեչեան.  "Lake Sevan":
40 Բաբայան, Հակոբյան, Ջենդերեջյան, Մուրադյան, Ոսկանով. "Lake Sevan":
41 Գրոսման. "An Armenian Sketchbook", էջ 49:
42 Արալ ծովի աղետը համարվում է նախկին Խորհրդային Միության ամենավատ բնապահպանական աղետներից մեկը: Գտնվելով հետխորհրդային Կենտրոնական Ասիայի տարածքում և բաժանված լինելով երկու պետությունների`Ղազախստանի և Ուզբեկստանի միջև, Արալի ծովն իր մեծությամբ համարվում է չորրորդն աշխարհում: Խորհրդային շրջանում, այնուամենայնիվ, որոշված էր, որ Ամուդարիա և Սիրդարիա գետերի ջրերը, որոնք սնում էին Արալի ծովը, պետք է հատկացվեն Կենտրոնական Ասիայի անապատների ոռոգմանը՝ որպես բամբակի, բրնձի, բանջարաբոստանային, հացահատիկային և այլ կուլտուրաների աճի խթանման միջոց:  Արդյունքը խոշոր էկոլոգիական աղետն էր, որը պատճառ հանդիսացավ ծովի չափսերի ահռելի կրճատման:  1960-93 թթ. ընկած ժամանակահատվածում Արալի մակարդակն իջավ ավելի քան 16 մետրով՝ իր մակերեսից կրճատվելով 45 տոկոսով, իսկ ջրի ծավալը՝ 25 տոկոսով: 1980-ականներին ծովը մասնատվեց հյուսիսայինև հարավային մասերի: (Արչի Բրաուն, Մայքլ Քեյսր, Ջորջ Սմիթ. "The Cambridge Encyclopedia of Russia and the Former Soviet Union" (Քեմբրիջի համալսարանի հրատարակչություն, 1994 թ., էջ 9): Ղազախստանի կառավարությունն իր անկախության օրոք ի վիճակի եղավ ավելացնելու Հյուսիսային ծովի ջրերը, իսկ Հարավային ծովը, որը մեծ մասամբ գտնվում էր Ուզբեկստանի տարածքում, շարունակում է կրճատվել և կանխատեսվում է, որ ամբողջովին կցամաքի մինչ 2020 թվականը: ("Uzbekistan: Southern Aral Sea on Pace to Dry Up in About a Decade," Եվրասիանեթ, 2009 թ.,  հուլիսի 12. http://www.eurasianet.org/departments/news/articles/eav071309b.shtml (կայքից վերցված է 2011 թ., դեկտեմբերի 21-ին):
43 Նույն տեղում:
44 Գարանեան. "Armenia and Karabakh", էջ 175:
45 Քեչեան "Lake Sevan":
46 Նույն տեղում:
47 Նույն տեղում:
48 Գրոսման.  "An Armenian Sketchbook", էջ 49:
49 Քեչեան. "Lake Sevan":
50 Գարանեան. "Armenia and Karabakh", էջ 167:
51Քեչեան. "Lake Sevan":
52 Անդրեյ Սախարով. "Moscow and Beyond, 1986 to 1989 ", թարգմ. Անտոնինա Բուիս. Նյու  Յորք, Ալֆրեդ Ա. Նոպֆ, 1991 թ., էջ 84:
53 Ֆիլիբ Քեչեան. "Medzamor: The History and Environmental Impact of Nuclear Power in Armenia," Արմինիըն միրըր-սփիքթեյթըր, օգոստոսի 1, 1992 թ:
54 Նույն տեղում:
55 Նույն տեղում:
56 Նույն տեղում:
57 Նույն տեղում:
58 Մալխասեան."Gha-ra-bagh!", էջ 134:
59 Կարինե Դանիելյան (հարցազրույցը՝  Աննա Շահնազարյանի), 2011 թ., հոկտեմբերի 8 :
60 Եվրոպայի եզրափակիչ ակտի անվտանգության և համագործակցության համաժողով,  Հելսինկի, 1975 թ.  http://www.osce.org/zagreb/39485(կայքից վերցված է 2013 թ., մայիսի 21-ին):
61 Նույն տեղում:
62 Դանիելյան, հարցազրույց:
63 Հակոբ  Սանասարյան (հարցազրույցը՝  Աննա Շահնազարյանի) 2011 թ. հոկտեմբերի 14:
64 1993  թվականից սկսած Կիրովական քաղաքը պաշտոնապես անվանափոխվել է Վանաձորի: Նախորդ անվանումը ընտրված էր ականավոր բոլշևիկ Սերգեյ Կիրովի պատվին, ով սպանվեց 1934 թ. անհայտ հանգամանքներում: Կիրովի սպանությունը առիթ հանդիսացավ բռնակալ Իոսիֆ Ստալինի համար սկսելու «Մեծ մաքրում» գործընթացը, որի արդյունքում սպանվեցին խորհրդային միլիոնավոր  քաղաքացիներ:
65 Դանիելյան,  հարցազրույց:
66 Նույն տեղում:
67 Սանասարյան, հարցազրույց:
68 Դանիելյան, հարցազրույց:
69 Լյուդմիլա  Ալեքսեյեվա,  խորհրդային այլախոհ. "Contemporary Movements for National, Religious, and Human Rights", թարգմ. Քերըլ Փիրս և Ջոն Գլադ. Միդլթաուն, Ուեսլեյան համալսարանի հրատարակչություն, 1987 թ., էջ 338:
70 Ալեքսեյեվա, խորհրդային  այլախոհ,էջ 338-339:
71 Նույնը, էջ 339:
72 Վացլավ Հավել."Disturbing the Peace: A Conversation with Karel Hvíždala", թարգմ. Փոլ Ուիլսոն, Նյու Յորք, Ալֆրեդ Ա. Նոպֆ, 1990թ., էջ 125-138:
73 Դանիելյան, հարցազրույց:
74 Սանասարյան,  հարցազրույց:
75 Դանիելյան,  հարցազրույց:
76 Դանիելյան,   հարցազրույց:
77 Նույնը:
78 Մալխասեան. "Gha-ra-bagh!", էջ 133:
79 Քեչեան. "Nairit":
80 Պիեռ Վերլուիս. "Armenia in Crisis: The 1988 Earthquake", թարգմ. Լևոն Չորպաճեան, Դեթրոյդ,Ուեյնի պետական համալսարանի հրատարակչություն, 1995 թ., էջ 84:
81 Միխայիլ Գորբաչով, "Memoirs", թարգմ. Գեորգի Պերոնանսկի և Տատյանա Վարսավսկի, Նյու Յորք, Դաբլդեյ, 1996 թ., էջ 205:
82 Քեչեան "Nairit":
83 Բոհդան  Նահայլո, Վիկտոր Սվոբոդա. "Soviet Disunion: A History of the Nationalities Problem in the USSR" , Նյու Յորք, Ֆրի փրես, 1990 թ., էջ 243:
84 Մալխասեան. "Gha-ra-bagh!", էջ 133:
85 Մյուրեյ Ֆեշբախ, Ալֆրեդ Ֆրենդլի Կրտսեր. "Ecocide in the USSR: Health and Nature Under Siege" Նյու Յորք, Բեյսիկ բուքս, 1993 թ., էջ 232:  
86 «Կանաչ» տերմինը վերաբերում է «Կանաչ քաղաքականություն» շարժմանը, որը սկսվեց 1970-ականներին` բնապահպանական, սոցիալական արդարության և ժողովրդավարության սկզբունքների հիման վրա:  Լրացուցիչ տեղեկատվության համար տես՝ Դերեկ Ուոլ. "The No-Nonsense Guide to Green Politics", Օքսֆորդ, Նյու ինթերնեյշընըլիստ փաբլիքեյշնս, 2010 թ., էջ 12-13:
87 Մալխասեան. "Gha-ra-bagh!", էջ 133-135:
88 Նույնը, էջ 135:
89 Դանիելյան, հարցազրույց:
90 Վերլուիս. "Armenia in Crisis", էջ 84:
91 Մալխասեան. "Gha-ra-bagh!", 135:
92 Քեչեան "Air Pollution":
93 Ըստ հոդվածի հեղինակի, որտեղից այս մեջբերումը վերցված է, Կապուտիկյանը ամենայն հավանականությամբ նկատի ունի «այն բազմաթիվ աղետները, որ կոմունիստական ռեժիմը ստեղծեց  հայ ժողովրդի համար»:  «Ցեղասպանություն» բառի օգտագործումը ցույց է տալիս 1915 թ. Օսմանյան կայսրության կողմից իրականացված հայերի ցեղասպանության մնայուն ժառանգությունը հայ ժողովրդի զանգվածային հոգեբանության վրա: Այս տերմինը նաև կարող է վերաբերել այն բնապահպանական վնասներին, որոնք հասցվեցին մասնավորապես խորհրդային կառավարության կողմից: Գիտնականներ Ջոզեֆ Մեսիհի և Ռոբերտ Կրիկորիանի խոսքերով`  «բնապահպանական խնդիրները հայերի համար «ցեղասպանության» ևս մեկ փորձ էին: 1915 թ. ցեղասպանության ծանր հետևանքները դեր խաղացին բնապահպանական շարժման մեջ, որն ապացուցում էր, որ վերևների վարած քաղաքականությունը վտանգի տակ  է դնում հայ ժողովրդի գոյությունը»: (Մեսիհ, Գրիքորեան. "Armenia: At the Crossroads", էջ 2):
94 Քեչյան. "Air Pollution":
95Սանասարյան,  հարցազրույց:
96 Նույն տեղում:
97 Մալխասեան, "Gha-ra-bagh!", էջ 133-135:
98 Վերլուիս. "Armenia in Crisis", էջ 84-85:
99 Սանասարյան, հարցազրույց:
100 Վերլուիս. "Armenia in Crisis", էջ 84-85:
101 1990 թվականից սկսած Լենինականը պաշտոնապես վերանվանվել է Գյումրի: Նախորդ անունը քաղաքին տրվել էր Վլադիմիր Իլյիչ Լենինի պատվին՝ անմիջապես իր մահվանից հետո, 1924 թ.: Իսկ դրանից առաջ, ցարական դարաշրջանում, այն կրում էր Ալեքսանդրապոլ անունը:
102 Սանասարյան, հարցազրույց:
103 Դանիելյան,  հարցազրույց:
104 Մալխասեան. "Gha-ra-bagh!", էջ 33:
105 Ֆեշբախ, Ֆրենդլի. "Ecocide in the USSR", էջ 15:
106 Դանիելյան,  հարցազրույց:
107 Սանասարյան, հարցազրույց:
108 Նույն տեղում:
109 Վրաստանի այս հատվածը կառավարության կողմից պաշտոնապես հայտնի է որպես Ջավախեթի (ჯავახეთი), իսկ տեղի հայ բնակիչների համար՝ Ջավախք:
110 Սանասարյան, հարցազրույց:
111 Նաիրա Գելաշվիլի. Կարճ կենսագրական. http://www.caucasianhouse.ge/en/about/board (կայքից վերցված է 2011 թ., նոյեմբերի 24-ին)
112 Դանիելյան,  հարցազրույց:
113 Սյունի."Looking toward Ararat", էջ 196:
114 Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտութեան ծագման մասին առաւել սպառիչ տեղեկութիւնների համար տես՝ Արսէն Սապարով՝  "Why Autonomy?: The Making of Nagorno-Karabakh Autonomous Region, 1918–1925", Europe-Asia Studies 64, 2012 թ., էջ 281-323:
115 Մալխասեան. "Gha-ra-bagh!", էջ 24-27:
116 Սյունի. "Looking toward Ararat", էջ 205-206:
117 Դանիելյան, հարցազրույց:
118 Նույն տեղում:
119 Մալխասեան. "Gha-ra-bagh!", էջ 41:
120 Նույն տեղում, էջ 52:
121 Նույն տեղում, էջ 54-55:
122 Մեթյու Քոլին."Azeris criticised on human rights", BBC World News, 2007 թ., հունիսի 28. http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/6247776.stm (կայքից վերցվածէ 2010 թ., հոկտեմբերի 31-ին):
123 Վերլուիս. "Armenia in Crisis", էջ 26:
124 Քեչեան. "Medzamor":
125 Յուրի Ռոստ.  "Armenian Tragedy: An Eye-Witness Account of Human Conflict and Natural Disaster in Armenia and Azerbaijan", թարգմ. Էլիզաբեթ Ռոբերթս, Նյու Յորք, Սեյնթ Մարթինս փրես, 1990 թ., էջ 110:
126 Սախարով. "Moscow and Beyond", էջ 84:
127 Դոնալդ Միլլեր, Լորնա Դուրեան. "Armenia: Portraits of Survival and Hope", Բերքլի, Կալիֆորնիայի համալսարանի հրատարակչություն, 2003 թ., էջ 146:
128 Ռոստ. "Armenian Tragedy", էջ 109:
129 Քեչեան. "Medzamor":
130 Չարլզ Ֆուրտադո Կրտսեր, Անդրեա Չանդլեր "Perestroika in the Soviet Republics: Documents on the National Question". Բոուլդեր, Կոլորադո, Ուեսթվյու փրես, 1992 թ.,
էջ 441:
131 Ֆրեշբախ, Ֆրենդլի. "Ecocide in the USSR", էջ 248:
132 Միլլեր, Դուրեան. "Armenia: Portraits of Survival and Hope",  էջ 116:
133 Բայասլիեան. "History of Armenia", էջ 206:
134 Միլլեր, Դուրեան. "Armenia: Portraits of Survival and Hope", էջ 118-119:
135 Ռ. Մորենո-Սանչես, Հ. Սայադյան. "Evolution of the forest cover in Armenia," International Forestry Review  7, 2005 թ., էջ 122:
136 Լեոնիդաս Քրիզանթոպուլոս. "Caucasus Chronicles: Nation-Building and Diplomacy in Armenia, 1993-1994 թթ." Փրինստոն, Գոմիդաս ինստիտուտ, 2006թ.  էջ 152-154:
137 Նույն տեղում, էջ 60-61:
138 Կոնգրեսի գրադարան, Հայաստան  "A Country Study: Environmental Problems". http://countrystudies.us/armenia/22.htm (կայքից վերցված է 2010 թ., հոկտեմբերի 31-ին)
139 Գարանեան. "Armenia and Karabakh", էջ 191:
140 Նելլի Դանիելյան. "Another Battle between Nature and Profit," Հետք օնլայն,  2006թ., ապրիլի 10,  http://archive.hetq.am/eng/ecology/0604-teghut.html (կայքից վերցված է  2010 թ., հոկտեմբերի 31-ին)
141 Գարանեան. "Armenia and Karabakh", էջ 256-257:
142 Նույն տեղում, էջ 183:
143 Նույն տեղում, էջ 160:
144 Մարիան Լեվել, Ջոսի Գարսուեյթ.  "Is Armenia's Nuclear Plant the World's Most Dangerous?," Նեյշընըլ ջեոգրաֆիկ դեյլի նյուս, 2011 թ., ապրիլի 11.  http://news.nationalgeographic.com/news/energy/2011/04/110412-most-dangerous-nuclear-plant-armenia/ (կայքից վերցված է 2011 թ., նոյեմբերի 25-ին):
145 «Այց. ՄԱԳԱՏԷ-ն կստուգի Մեծամորի ատոմակայանի անվտանգության մակարդակը», Արմինիանաու, 2011թ., մայիսի 16. http://www.armenianow.com/hy/economy/30154/armenian_nuclear_power_plant_osart_monitoring (կայքից վերցված է 2011 թ,. նոյեմբերի 25-ին):
146 Նաիրա Հայրումյան. «Փորձագետներ. Հայկական ԱԷԿ-ի ռիսկերի մակարդակն ընդունելի  սահմանում  է», Արմինիանաու, 2011 թ., հունիսի 3 (կայքից  վերցված է 2011 թ., նոյեմբերի 25-ին):
147 Մարիաննա Գրիգորյան, Անահիտ  Հայրապետյան  "Armenia: Fight Brews Over IAEA's Thumbs-Up Appraisal of Metsamor,"
Եվրասիանեթ, 2011 թ., հունիսի 7. http://www.eurasianet.org/node/63638 (կայքից վերցված է  2011 թ., նոյեմբերի 25-ին):
148 Նույն  տեղում:
149 Ռուզաննա  Ստեփանիան. "Armenia, France Discuss Plans For New Nuke Station," , Ազատություն  ռադիոկայան, 2011 թ., հոկտեմբերի 7  http://www.armenialiberty.org/content/article/24352479.html (կայքից  վերցված է 2011 թ., նոյեմբերի 25-ին):
150 Նաիրա Բուլղադարիան. "Russia 'Still Committed' To Armenian Nuclear Project,"  Ազատություն ռադիոկայան, 2011 թ., հոկտեմբերի 27, http://www.armenialiberty.org/content/article/24373167.html (կայքից վերցվածէ 2011 թ.,նոյեմբերի 25-ին):
151 Սիրանուշ   Գևորգյան. «Ատոմակայանի   ապագան. Փորձագետները քննարկում են  Մեծամորի  ԱԷԿ-ի  փակման   հարցը» Արմինիանաու, 2006 թ., հոկտեմբերի 13:
http://www.armenianow.com/news/6727/power_plant_plans_experts_discuss (կայքից  վերցված է   2011 թ., նոյեմբերի 25-ին):